“In de titel Overture to the Sun hebben beide elementen betekenis”, is het eerste dat Meriç Artaç (32) zegt over haar nieuwste compositie als ik haar ontmoet in Amsterdam. “De zon die voor ons van levensbelang is, staat centraal in Ishiguro’s roman Klara and the Sun. Daarnaast heb ik het werk geschreven als ouverture voor een opera die ik rond het verhaal zou willen schrijven. In mijn ouverture zit materiaal dat ik kan uitwerken tot tien scènes.”

Meriç Artaç concentreerde zich tijdens haar studie in Rotterdam op muziektheater en opera. Opera ligt haar goed. Zij geeft haar muziek graag vorm als een verklanking van personages en verhalen die ze bedenkt. Tijdens een meerjarige residency bij het festival Dag in de Branding, schreef zij een reeks composities die in 2021 resulteerden in de opera The Arrival of Mr. Z.

Tekeningen en kleipoppetjes

Voor The Arrival of Mr. Z bedacht Meriç Artaç zes personages, die elk gekoppeld zijn aan een instrument. Ze baseerde die personages op mensen die ze in verschillende steden tegenkwam op straat. Ze maakte zich een voorstelling van hoe die voorbijgangers zich voelden, afgaande op hun lichaamshouding, hun gelaatsuitdrukking en de manier waarop ze liepen. Ze verzon een psychologisch profiel en een voorgeschiedenis, en maakte van elk personage een tekening en een kleipoppetje. Die vormden de basis voor de aankleding van de musici in de opera.

“In de aanloop naar The Arrival of Mr. Z presenteerde ik elk personage in een compositie van ruim tien minuten, waarmee ik hun persoonlijkheid een muzikale vorm gaf. Een daarvan is Yori, uitgebeeld en gespeeld door basklarinettist David Kweksilber, die zich wil verstoppen voor de buitenwereld, maar toch wordt aangetrokken door de samenleving, vertolkt door een elektronisch koor van vrouwen.”

“Met elk personage is psychologisch wel iets aan de hand. Ze vormen afzonderlijke puzzelstukjes die samen een eenheid moeten vormen. Daar moet Mr. Z voor zorgen. Hij moet hen verlossen door hun een leven te schenken. Regisseur Sjaron Minailo heeft me geholpen om een vorm te vinden die duidelijk maakt waarom ze samen op het toneel staan.”

Kunstmatige intelligentie

Voor Overture to the Sun heeft Artaç zich laten leiden door de twee hoofdpersonen van Ishiguro’s roman: Klara en Josie. Klara and the Sun speelt zich af in een tijd waarin kinderen een genetische aanpassing krijgen om hun intellectuele capaciteiten te versterken. Josie heeft de behandeling ondergaan, maar is er ziek door geworden. Ze krijgt een ‘Artificial Friend’ toegewezen: Klara, een robot met kunstmatige intelligentie.

“Het verhaal, dat wordt verteld vanuit het perspectief van Klara, raakte me. Het draait om twee vriendinnen, een van vlees en bloed, de ander een robot. Ze worden in de ouverture vertolkt door twee fluiten, maar ik heb geen onderscheid gemaakt tussen hen. Je hoort niet dat de één een mens portretteert en de ander een robot.”

“In Ishiguro’s verhaal heeft Klara een beperkt beeld van de wereld. Ze probeert zichzelf te doorgronden. Terwijl Josie uiteindelijk geneest en zich gaat ontwikkelen, blijft haar robot-vriendin Klara een kind. Ze behoudt haar puurheid. Doordat ze op zonne-energie draait, heeft ze een emotionele band met de zon. Ze is altijd naar de zon op zoek. De genezing van Josie en het feit dat ze opgroeit, leidt tot een scheiding tussen de twee vriendinnen. Dat gegeven heb ik in mijn stuk verwerkt.”

Grafische partituren met kleuren

Meriç Artaç maakt voordat ze haar noten op papier zet grafische schetsen met tekeningen en kleuren, waarin ze de ontwikkeling van de personages voor zichzelf verheldert. “Voor mijn ouverture heb ik met drie vormen de emoties van de personages weergegeven. In paarse cirkels heb ik de wisselwerking tussen die emoties geschetst: de weerkaatsingen en reflecties. Vervolgens in rode lijnen de vibraties. Ten slotte heb ik een ladder tussen licht en duisternis getekend. Daarmee maakte ik voor mijzelf de plotselinge overgangen in de muziek duidelijk: de veranderingen in de relatie tussen Klara en Josie.”

Een van de scènes speelt zich af in een stad die bruist van leven. Artaç heeft als een filmregisseur gezocht naar muziek die dat uitbeeldt. “Voor mij is muziek een film in mijn geest. Theater zonder dat op het podium iets theatraals gebeurt. Ik heb geen visuele elementen op een podium nodig om theatraal te kunnen componeren.”

Puurheid tegenover spelletjes van volwassenen

Hoewel Meriç Artaç geen visuele prikkels nodig heeft, is zij wel in haar element als zij muziek schrijft die samengaat met opera, theater en dans. In Abashante! werkte zij in 2016 samen met de Zuid-Afrikaanse danser en choreograaf Kirvan Fortuin, die woonde en werkte in Rotterdam. “We wisselden ideeën uit, heel open. We accepteerden onze onderlinge verschillen in opvatting. Daardoor ontstond een voorstelling met een groot contrast tussen kinderlijk opgewekte, energieke dans en uitgesproken duistere en melancholische muziek. Het werd een uitbeelding van het lijden in deze wereld, puurheid tegenover de spelletjes die volwassenen spelen. We hadden er onze eigen associaties en gedachten bij. Die spraken we vaak niet uit. Er waren veel dingen waar we niet over spraken. We drukten onze ideeën niet uit in woorden.” De choreograaf werd in 2020, nog maar 28 jaar oud, doodgestoken in zijn geboorteplaats Macassar, een voorstad van Kaapstad.

Deze zomer gaat een nieuw werk van Artaç in première, eerst in het Istanbul Music Festival, en vervolgens op 22 juli tijdens Wonderfeel. Het stuk maakt deel uit van They have waited long enough 2.0, waaraan meerdere vrouwelijke componisten werken, onder wie ook Kate Moore. De rode draad wordt gevormd door vrouwen in de geschiedenis en mythologie, zegt Artaç. “Het libretto wordt geschreven door een Turkse journaliste. De muziek wordt uitgevoerd door het Istanbul String Quartet, dudukspeelster Raphaela Danksagmüller en een sopraan. Mijn stuk gaat over Shahmaran, een mythisch wezen dat half vrouw, half slang is. Omdat uit haar lichaam een medicijn gewonnen kan worden dat het eeuwig leven schenkt, wordt ze omgebracht. Haar minnaar verraadt de plaats waar ze zich verstopt heeft. Het was het onderwerp van een griezelfilm die ik op tv zag toen ik vijf was. Ik was geschokt dat iemand zo vermoord kon worden.”

Half slang, half vrouw

Een moord op een mythisch wezen. Een dystopische wereld met kunstmatige intelligentie. Op de vraag of ze een voorkeur heeft voor dergelijke verhalen, schudt ze haar hoofd. “Ik zou niet in de wereld van Klara and the Sun willen leven. Ik zou me daar niet op mijn gemak voelen. Maar psychologische problemen, zoals depressie, melancholie of narcisme geven me wel ideeën voor mijn muziek. Een utopie, een wereld waarin alles goed is, is niet geloofwaardig. Bovendien ontbeert die kleur. Een wereld zoals ik me die voorstel heeft meer kleuren en tinten. Die komt dichter in de buurt van de werkelijkheid waarin wij leven.”