Innerlijke drang om te componeren

Het compositieproces begint wanneer Saskia Venegas zich opwindt over iets dat ondraaglijk onrechtvaardig is. Dan ontstaat een explosie van klanken, ideeën of theatrale concepten waar ze iets mee moet. ‘Het is mijn manier van vechten,’ verklaart ze. ‘Daarom zijn mijn thema's vaak donker of heftig.’

Misschien heeft het te maken met Saskia's achtergrond. Toen ze nog klein was, verhuisden haar ouders naar een bergdorpje met 30 inwoners in Spanje. Ze hadden geen tv. Er was slechts één telefoon in het hele dorp. Omdat Saskia zich wilde ontwikkelen in de muziek, bracht haar vader toen ze 11 was haar elk weekend voor vioollessen naar Bilbao, honderd kilometer verderop. Toen zij 18 werd twijfelde ze of ze verder wilde gaan met viool of filosofie wilde gaan studeren omdat ze innerlijk wilde groeien als mens. Zij bleef toch viool studeren en volgde een klassieke scholing. ‘Je moet je voorstellen dat er in dat dorp geen jazzmuziek klonk of muziektheater was. Als ik in een stad was opgegroeid, had ik hoogstwaarschijnlijk vioolstudies gevolgd waarin improvisatie centraal staat.’ Voor haar vervolgstudie ging ze naar Codarts in Rotterdam. Haar conservatoriumdocent in Bilbao had in Nederland lessen gevolgd. Haar Vlaams moeder wilde dat zij in het noorden zich het Nederlands nog meer eigen zou maken. ‘Pas in Nederland realiseerde ik me dat er meer achter de muziek zit. Door de grote diversiteit van artistieke voorstellingen is er een wereld voor me opengegaan.’

Nieuwe ontdekkingen

Saskia heeft in Rotterdam een tomeloze interesse gekregen in allerlei muziek- en expressievormen. Op Codarts kwam ze in aanraking met muziek uit verschillende culturen: Arabische maqams, Indiase raga's, tango's en jazz. ‘Ik snapte aanvankelijk niet wat er muzikaal gebeurde toen jazzmuzikanten soleren, dus ben ik naar heel veel jazzconcerten gegaan om erachter te komen.’ Ze musiceerde ook een aantal jaar in het Sonology Electroacoustic Ensemble om te ontdekken wat de textuur van ruis is.

Op een gegeven moment kwam ze in aanraking met een danseres die vroeg of ze viool in een tipi-tent wilde spelen. ‘Ik ben klassiek geschoold, wat betekent dat ik uren moet spelen, de leraar is een god en de partituur is allesbepalend; er is niet heel veel ruimte voor creativiteit. Dus die vraag bracht me volledig van mijn stuk. In die tent kan ik mijn strijkstok niet bewegen en dat moest in de klank te horen zijn. Maar wie ben ik dan? Waarom moet ik op het podium staan? En wat is de bedoeling van die klank? En waarom wil je dat die viool met beperkingen wordt bespeeld? De danseres legde me uit wat het concept was. Dat vond ik zo boeiend!’

Voor Saskia leidde dit tot een onderzoek naar theatrale basisvaardigheden en besloot zij om een Master Muziektheater te volgen. Dat bracht haar naar de volgende fase: interdisciplinair denken en creëren, wat goed tot uiting is gekomen in haar compositie Medusa, een vierdelig stuk voor cello solo, met elektronica en stem.

Medusa, een theatraal concert over PTTS

Bij Medusa speelt het licht een belangrijke rol. Als het licht niet is zoals Saskia het heeft bedacht, gaat er een deel van het verhaal verloren. Dus de kleur, het licht, de rook en de quadrafonische klank hebben allemaal te maken met theatraliteit om een bepaald gevoel bij het publiek over te brengen. En dat gevoel is een gevoel van onmacht. Het feit dat er zoveel geweld tegen vrouwen is overal ter wereld, vreet aan Saskia. ‘Ik dacht dat in mijn geboorteland, Spanje, de cijfers van het geweld tegen vrouwen hoger waren dan in het noorden, maar toen ik de Europese cijfers doornam zag ik tot mijn ontzetting dat dit niet het geval was. Ik wenste mijn steentje bij te dragen en de aandacht te vestigen op het feit dat het thema nog steeds een taboe en een probleem is in de meeste Europese landen.’ Dus heeft ze er een studie naar gedaan, ‘Ik kwam erachter dat bij veel vrouwen posttraumatische stressstoornis optreedt, waar eigenlijk niet genoeg over gesproken wordt.’ 

Dat gegeven herkende ze in de mythe van Medusa. Medusa was niet zomaar een vrouw, maar een priesteres. Ze was blijkbaar heel aantrekkelijk met een prachtige haardos, waar veel mannen zich door voelden aangetrokken. Poseidon probeerde haar te versieren, wat hem niet lukte. Hij veranderde zichzelf in een vogel, vloog de tempel in en verkrachtte haar. Athena werd boos op haar, veranderde Medusa in een monster met slangen op haar hoofd en verbande haar naar een grot. ‘Dit vind ik echt heel symbolisch. Het doet me denken aan de symptomen van posttraumatische stressstoornis, in de zin van dat je je terugtrekt, dat je mensen niet wilt spreken, dat niemand kan begrijpen wat er gebeurt, dat er sprake is van schaamte. Dat dit soort dingen vaak gebeuren door familieleden of iemand dichtbij, is heel confronterend voor de maatschappij in het algemeen.’

In de Medusa van Saskia loopt het wel goed af. Medusa wordt niet onthoofd en vindt zichzelf weer terug. ‘In mijn stuk wordt ze een godin omdat ze zichzelf kan terugvinden. Ze komt uit de pijn en ze kan haar trauma verwerken. Weer durven zijn wie ze is, zichtbaar zijn, mooi zijn, aantrekkelijk zijn. Daarom hoor je in mijn stuk ineens stemmen van andere vrouwen. Dus ze gaat met hen meezingen. Ze zingen samen met haar, en helpen haar om op te staan en sterker te worden.’

Maya Fridman, conceptueel cello spelen

In de expressieve celliste Maya Fridman vond Saskia een gedroomde vertolker. Saskia heeft Maya Fridman leren kennen tijdens een improvisatie- en maqamworkshop op Kreta. Ze hadden meteen een klik, maar toen ze elkaar tegenkwamen bij Gaudeamus, realiseerden ze zich dat ze beiden in Nederland wonen. Maya, die zelf met een project bezig was over rituelen, vroeg of Saskia iets voor haar wilde schrijven, en dat resulteerde in Medusa.

In de partituur van Medusa is veel symboliek verwerkt. Zo is er bijvoorbeeld een leemte in het stuk, wat symbool staat voor geheugenverlies. ‘Ik gaf aanwijzingen om het zo te spelen dat Maya het niet meer weet. Het is niet zomaar een stilte.’ Op een ander moment moet Maya herhaaldelijk dezelfde toon spelen op haar strijkstok, waarbij de mentale verwerking hoorbaar moet zijn. Ook de daadwerkelijke verkrachting moest in klanken worden uitgedrukt. Saskia gebruikte hiervoor een opname van gehakt en ei, wat een vleesachtig geluid produceert. ‘Ik was echt aan het worstelen. Hoe ga ik dit op het podium brengen? Het was echt verschrikkelijk. Het duurt slechts vijf minuten en een half, maar ik wil dat het publiek zich zeer ongemakkelijk voelt in de ruimte.’ Maya's armen worden twee grote vleugels. ‘Je ziet alleen het lichaam van de cello en haar twee armen. Ik heb ook een beat die steeds luider wordt en veel spanning oproept.’ Gelukkig wordt het trauma aan het einde van het stuk verwerkt.

Ensemble Oihua, een schreeuw naar rechtvaardigheid

Op de Dag van de Componist op 17 juni speelt het Ensemble Oihua van Saskia op drie locaties in de stad tijdens een kleine tour met de titel 'On The Road', als eerbetoon aan Wim Henderickx. Oihua betekent 'schreeuw' in het Baskisch. Saskia heeft een Baskische achtergrond. ‘Dit ensemble is ontstaan toen ik mijn eindexamen deed voor de Master Compositie in Antwerpen bij Wim Henderickx. Voor mijn eindexamen schreef ik een stuk over de begraafplaats van Franco in Spanje, die de Vallei der Gevallenen werd genoemd.’ Het is een controversiële plek. Toen Saskia erheen ging, was Franco daar nog begraven. Ze heeft het als symbool gebruikt voor de zwarte bladzijden uit de Spaanse geschiedenis en als een onopgeloste misdaad tegen de menselijkheid wat het land onder ogen moet zien.’ In haar stuk A veces, el silencio es la peor mentira maakte ze veel gebruik van Spaanse invloeden. Wim moedigde haar aan om verder te gaan met dit ensemble. Een jaar later begon Saskia onderzoek te doen naar onderdrukte componisten tijdens het Franco-regime, vlak voordat de pandemie uitbrak. ‘We hebben opgetreden in Spanje en Nederland. Het ensemble moest een naam hebben, en omdat ik me bezighoud met sociale kwesties, koos ik voor Oihua. De leden hebben een Spaanse, Portugese, Japanse en Iraanse achtergrond.’

Inspirator Wim Henderickx als rode draad

Als Saskia gevraagd wordt naar wat Wim Henderickx voor haar heeft betekend, raakt ze ietwat emotioneel. ‘Wim was en is een belangrijke inspiratie en steunpilaar voor mij! Ik leerde Wim kennen tijdens de workshop Soundmine, en hij moedigde me aan om auditie te doen voor het Conservatorium van Antwerpen. Dat was in de periode dat ik begon met het schrijven van schetsjes naast mijn improvisatiewerk. Eigenlijk was compositie altijd al mijn droom geweest.’ Ze zette de stap en volgde lessen bij hem. ‘Wat ik zo mooi vind aan Wim is dat hij elke leerling zijn eigen stem liet ontdekken. Of iemand nu tonale, spectrale, conceptuele of filmische composities maakte, hij luisterde naar waar de leerling naar op zoek was. Hij gaf ruimte, maar was ook streng op een zorgzame manier. Daarvoor moet je echt analytisch vermogen hebben, vooral omdat elke leerling zo anders is.’

Toen New Music NOW met een treinidee kwam, bedacht Saskia 'On The Road', omdat het enerzijds goed aansloot en anderzijds de titel was van een compositie van Wim Henderickx. Het heeft ook een mystieke connotatie, "Omdat hij net is overleden, is hij ook “On The Road To Somewhere Else”.’ Saskia heeft een parcours uitgestippeld met vier haltes. ‘In principe zouden het er drie zijn, maar het DoelenEnsemble heeft zich ook aangesloten.’ De route begint in een hofje in Noord, voor een ouder publiek, waar er, onder andere, een stuk van Saskia wordt uitgevoerd voor solo basklarinet. De volgende halte is in Galerie Niffo, tevens een broedplaats voor jonge mensen, met meer elektronica en loopstations. Het derde concert vindt plaats in het Batavierhuis waarin het programma bijna in zijn geheel bestaat uit muziek van in Rotterdam wonende componisten zoals Klaas de Vries, Aart Strootman en Vanessa Lann. Wim is de rode draad, er wordt in elke halte een stuk van hem gespeeld.

Het DoelenEnsemble heeft gekozen voor vrouwelijke componisten: Karmit Fadael, Celia Swart, Saskia Venegas en Kate Moore. ‘Lagrimas, een prachtig stuk van Wim, wordt uitgevoerd en ze spelen mijn stuk A veces, el silencio es la peor mentira, mijn afstudeerstuk. Hier komt dus alles samen. Het is echt een mooi programma. Het is ook heel bijzonder dat Wims vrouw Bea aanwezig zal zijn.’