Liefde voor klank

Slecht één lettergreep heeft de titel van haar nieuw orkestwerk bron. “Ik wilde terug naar de bron waaruit ik put bij het componeren: mijn liefde voor klank.” Die liefde is zowel hartstochtelijk als verstandelijk. Sinds haar jeugd houdt Rozalie Hirs van klank en woorden. Voordat zij in Den Haag compositie ging studeren bij Louis Andriessen, voltooide zij haar studie Scheikundige technologie. Zij onderzocht hoe stoffen zijn samengesteld en in interactie nieuwe substanties vormen. Tijdens een naar eigen zeggen “gedegen en traditionele” opleiding compositie aan het Koninklijk Conservatorium werd klank wat zij noemt haar “artistieke studieobject”: de frequenties van trillende lucht, de grond- en boventonen, het verloop van een klank van de eerste aanslag naar het uitklinken tot en met het uitdoven. Een toon van één instrument, maar ook de intervallen van twee of meer tonen binnen één instrument. Ook verdiepte zij zich in de interactie van harmonieën tussen meerdere instrumenten. Bij de spectrale componist Tristan Murail, een prominente student van Olivier Messiaen, stak zij drie jaar lang haar licht op voor haar artist-based promotieonderzoek (Doctor of Musical Arts) aan Columbia University in New York. Murail was in de jaren negentig een sleutelfiguur aan het klanklaboratorium van het IRCAM, Parijs. In dat instituut werkte hij met spectrale analyse en daaruit afgeleide compositie-methodes. Tegenwoordig kan een componist thuis met een laptop veel spectrale technieken direct toepassen en doorontwikkelen.

Een eigen draai aan artistiek onderzoek

“Vergeleken met andere componisten doe ik relatief veel artistiek onderzoek. Met behulp van het computerprogramma AudioSculpt onderzoek ik klanken op basis van opnames. Deze kunnen vervolgens verder bewerkt en getransformeerd worden. Met OpenMusic maak ik frequentieberekeningen, aan de hand van mijn via empirisch onderzoek verkregen materiaal of op basis van eigen theoretische, vaak geïdealiseerde, modellen. Met het muzikale materiaal dat daaruit ontstaat, componeer ik. Vaak zing en speel ik muzikale frases en harmonieën. Ik toets namelijk altijd de muziek aan mijn oren en gevoel. Zo past mijn muziek bij onze waarneming, ons gehoor en ons lichaam. Door mijn frequentieberekeningen, die geïnspireerd zijn op kennis uit de psychoakoestiek, krijg ik harmonieën die appelleren aan onze waarneming. Als ik die gebruik in mijn muziek, kom ik dicht bij een gevoel van schoonheid of verwondering. Iets wat ik mijn luisteraar ook mee wil geven.”

Het verwerken van klankspectra in muziek is complex en kan op vele manieren. Rozalie Hirs geeft een eenvoudig voorbeeld. “Je kunt het klankspectrum van een klarinet analyseren. In de toon van een klarinet overheersen de oneven boventonen: 1, 3, 5, 7, 9 enzovoorts. Die tonen kan ik vervolgens gaan gebruiken als grondtonen voor verschillende instrumenten in het orkest of ensemble. Je krijgt dan een superklarinet, zeg maar. Ik kan dit harmonische deelspectrum van oneven boventonen ook via bijvoorbeeld distorsie omvormen naar een inharmonisch spectrum. De luisteraar hoort dan nog steeds dat het gaat om een coherent geheel met een grote innerlijke resonantie. En kan zelfs de oorspronkelijke grondtoon nog horen. Ik baseer me op empirisch onderzoek, maar geef er een eigen draai aan. Dat is het creatieve proces binnen mijn artistieke onderzoek."

"Met boventonen en mathematische transformaties kom ik vanzelf uit op een continuüm aan frequenties die niet precies passen binnen ons traditionele systeem van de twaalftoons-getempereerde stemming, die we kennen van de piano en de traditionele muzieknotatie. Ik rond deze frequenties dan af naar de chromatische halve tonen binnen diezelfde notatie, zodat de orkestmusici ze direct intuïtief kunnen spelen. Bij kleinere bezettingen rond ik de frequenties vaak ook af naar kwarttonen of achtste tonen ("microtonen"). Deze microtonen spelen een belangrijke rol binnen de spectrale muziek. In kamermuziek, zeker met in nieuwe muziek gespecialiseerde ensembles, kun je goed werken met kwarttonen. Voor een orkest is dit complexer omdat niet alle orkestmusici gewend zijn om microtonen te spelen.

In bron gebruik ik daarnaast harmonieën die gebaseerd zijn op de reine stemming. Strijkers gaan als vanzelf intuïtief in reine stemming spelen. Dit stuk maakt zo gebruik van de enorme kennis en intrinsieke kunde van de spelers.”

Op zoek naar een verruimde muziektheorie

“Het stuk bron was een flinke uitdaging om te maken. De partituur is op sommige plekken vijftigstemmig. Dat maakte het componeren erg arbeidsintensief. Ik heb ruim een half jaar gewerkt aan dit stuk van ongeveer twaalf minuten. Maar dan krijg je dus wel nieuwe muziek die echt iets nieuws doet. Door mijn manier van werken wil ik de muziek verder helpen, de muziektheorie doorontwikkelen en verruimen. Ik ben beter gaan begrijpen waarom bepaalde klanken goed werken in muziek. Daarmee wil ik zelf nieuwe samenklanken en vooral ook nieuwe structuren voor opeenvolgingen van samenklanken ontwikkelen.”
“Onze tonale muziek werkt zo goed omdat die voldoet aan akoestische wetten en wetten van de psychoakoestiek. Bach en Mozart waren componisten die dat al beheersten en daarmee een belangrijke basis hebben gelegd voor de harmonieleer zoals we die nu kennen. Als je bijvoorbeeld de terts van een akkoord bovenin het akkoord legt, dan klinkt dat extra resonant. Als ik in het tuinhuisje van mijn ouders op de piano Mozart speelde, begonnen de vogels steeds uitbundiger te fluiten. Ook op Messiaen, die componist en ornitholoog was, reageerden ze enthousiast.”

Een hommage aan György Ligeti

De première van bron vindt plaats in een concert dat is vormgegeven als een hommage aan de Hongaarse componist György Ligeti, van wie twee iconische stukken op het programma staan: Atmosphères en het Vioolconcert. “Ik heb Ligeti persoonlijk leren kennen begin1996, toen hij composer in residence was op het Haagse conservatorium, waar ik toen nog studeerde. Daarna heb ik hem in Hamburg opgezocht. We hebben vaak lang met elkaar getelefoneerd. Hij heeft vroege werken van mij becommentarieerd en mij geïnspireerd, maar Tristan Murail en Louis Andriessen, bij wie ik jarenlang intensief heb gestudeerd, blijven natuurlijk mijn leermeesters. Ligeti zei tegen mij dat hij een grote warmte in mij voelde en spoorde mij aan die te delen in mijn muziek. Dat is in bron, hoop ik, gelukt.”

Gebonden aan adem en hartslag

Zie je een relatie tussen jouw muziek en poëzie? “Er is natuurlijk een samenhang, want mijn muziek en gedichten komen voort uit dezelfde persoon die streeft naar het nieuwe en naar innovatie naast lyriek en gevoeligheid. Mijn poëzie is beïnvloed door muzikale aspecten, die ik spraakmelodie en betekenisritme heb genoemd. Ook ben ik in de poëzie op zoek naar een meerstemmigheid, omdat die zo mooi kan zijn binnen de muziek. De overeenkomsten tussen taal en muziek zitten in de samenhang binnen zinnen en frases. Zowel muziek als taal zijn gebonden aan de adem en de hartslag. Adem is belangrijk in bron, evenals de hartslag. Het orkest ademt, en spreekt of zingt wellicht, als één groot organisme. Het hart klinkt in de pauken. Alle muziek kun je ook als poëtisch interpreteren. We spreken niet voor niets over toondichters.”

Een cadeau aan de luisteraar

“Met mijn orkestwerk bron ga ik terug naar de basis, niet naar de traditie, maar naar de natuurkundige bron waar de muziek uit voortkomt en naar mijn liefde voor de klank en samenklank. Daardoor kun je als luisteraar bron als een moment van meditatie en reflectie ervaren. Je kunt wegdromen en genieten van de orkestklank en samenklanken. Een andere luisteraar krijgt misschien een nieuw creatief idee, of een associatie aan een herinnering die hem dierbaar is. Een concertbezoek is altijd verrijkend, het samen luisteren naar iets nieuws en deze ervaring delen. Het is een cadeau dat je de luisteraar geeft: een nieuw muziekstuk dat nog niet bestaat. Een première is altijd een magisch moment, de eerste keer dat een muziekstuk echt ontstaat.”

De première van bron is live te beluisteren op NPO Klassiek en is via hun website nog lang terug te horen.