Op een regenachtige vrijdagochtend stapte ik in de trein van Den Haag naar Amsterdam. Omdat tientallen mensen hetzelfde deden, en deze trein helaas maar de helft was van wat hij moest zijn, kon ik deze treinreis niet gebruiken om te componeren, noch kon ik staande in het gangpad genieten van alle flora en fauna, die, zoals ik 10 minuten na mijn aankomst op de eindbestemming zou leren, een uniek ecosysteem vormt, rond de sporen van Nederland.

Mijn eindbestemming was de gezellige woonkamer van Bianca Holst, die zichzelf ziet als een musisch kunstenaar, en componist en filmmaker Hero Wouters. Speciaal voor de Dag van de Componist 2023 werken zij aan een nieuw stuk dat zal worden uitgevoerd in een rijdende trein, de titel van deze compositie is ‘Sporen van Leven’. Tijdens ons gesprek, dat door de veelheid aan onderwerpen zelf wel een voortdenderende trein leek, namen ze me mee van gedachtenspoor op gedachtenspoor langs herinneringen aan projecten uit hun omvangrijke oeuvre. Van de flora en fauna rond Nederlandse sporen, tot de aardbevingen in Groningen, van het gebrek aan waardering voor de levende componist, een groep bedreigde wisenten, het geheim van hun huwelijk en samenwerking naar een idee voor een wekelijks rijdende, paarse concerttrein.

De spoorkrekel

Iedereen weet sinds kort dat er dassen leven rondom de sporen in Nederland, maar tijdens het onderzoek voor hun nieuwe opdrachtwerk rondom treinen zijn Bianca en Hero erachter gekomen dat het spoor een heel ecosysteem herbergt.
Hero: ‘Ik heb hier een lijstje, waarop staat wat Bianca heeft uitgezocht:
ProRail beheert 8500 Hectare spoorberm en 7000 hectare aan emplacementen, spoorbanen en opstelterreinen.
Van alle plantensoorten in Nederland komt 63% ook voor op spoorwegterreinen.
Dat zijn ruim 900 plantensoorten waarvan een derde zeldzaam tot zeer zeldzaam is.
En er zijn ook insecten die je nergens vindt behalve daar:
Er leven 14 soorten sprinkhanen en krekels, 25 stekenbeesten, 23 soorten speciale vissen, en dan heb je nog de vlinders en de vogels, zoals de zeldzame rietzanger.
Ook leven er de zandhagedis, de vuursalamander, de rugstreeppad, de hazelworm, de ringslang en noem het maar op.
Ook leeft er een schatkamer aan soorten met vreemde muzikale namen rondom die sporen: Zoals de kiezelsprinkhaan, de spoorkrekel, de snortikkel, de ratelaar en het grasklokje.’

Bianca: ‘Ons startpunt is altijd muziek, maar de concepten zijn vaak ook theatraal. Wij werken veel vanuit een opdracht. We maken eigenlijk altijd een compositie voor de plek of voor de gelegenheid. Nu met die treinen hadden we het natuurlijk over afscheid en weerzien kunnen hebben, maar ik dacht: “Als je de trein uitstapt, dan ben je ook ergens. En wat leeft daar dan?” En zo kwamen we dus op het idee om de flora en fauna rond het spoor als uitgangspunt te nemen.

Blues is treinmuziek

Hero en Bianca zijn recentelijk terugverhuisd naar Amsterdam, omdat hun boerderij in Groningen door aardbevingen onbewoonbaar is geworden. Veel van hun projecten zijn echter nog geworteld in het gebied waar ze lange tijd gewoond hebben.
Bianca: ‘In ons project ‘Oost-Groninger Wereldmuziek’ probeerden we het geografische landschap in muziek om te zetten. Het uitgestrekte landschap van Oost-Groningen vraagt om muziek met een bepaalde duur en sfeer in de composities, wat leidt tot een unieke muzikale ervaring.
Wereldmuziek is een genre waarin je duidelijk kunt horen waar de muziek vandaan komt. In Spaanse muziek zijn er bijvoorbeeld ritmes die doen denken aan het getiktak van de ezelhoeven. In Ierse muziek zijn er geluiden die doen denken aan golven die tegen de rotsen slaan en hoge echo's creëren, wat vrij uniek is qua geluid. Philip Glass is taxichauffeur geweest in New York en volgens mij komt die hele structuur van zijn muziek ook voort uit het taxi rijden in die grote stad. In klassieke muziek hoor je duidelijk de cadensen van paarden terug. In tijdsgewricht en muziek kun je dus ook horen hoe we ons vervoerd hebben.
En in deze tijd hebben we dus ook de muziek van de vliegtuigen en de treinen.

De trein kan je bijvoorbeeld heel goed terug horen in het ritme van de blues. Kedeng-kedeng. Ze zingen in lange lijnen over die cadans heen, met soms even wat versnelling of een transpositie.’
Hero: ‘De blues gaat ook eindeloos door, net als de trein.’

Bianca: ‘De trein waarin we gaan spelen is een oude dieseltrein, dus we zullen ook moeten reageren op de geluiden die die trein zelf al maakt.
Op die manier heb ik ook een keer een stuk voor tractor gemaakt. Mensen werden per tractor door de landerijen van Groningen van plek naar plek vervoerd, en op al die locaties speelde muziektheater. Maar op de tractor zelf hadden ze ook een koptelefoon op en daarvoor had ik een compositie gemaakt. Daarvoor heb ik geluisterd naar het geluid van de tractor en mijn doel was om met muziek te maken met precies de goede frequentie had waardoor het  lawaai van de tractor op zou heffen, een soort noise canceling, die niet zomaar lukt, maar het was wel interessant om de muziek het te laten winnen van het gebrom van de tractor.’

Digitale Synthesizer

Dan haalt Bianca haar synthesizer tevoorschijn, hier hoeft ze niet voor van haar stoel, want ze kan gewoon de ANIMOOG Synthesizer app op haar IPad openen, ideaal voor hun optreden in de trein. Meteen creëert ze een intrigerende klankwereld.

Hero: ‘Moet je je voorstellen wat je allemaal bij je hebt, in zo’n apparaat. Dat enorme geluiden-archief, maar ook het resultaat van geluiden en fragmenten waaraan Bianca al jarenlang aan het schaven en ontwikkelen is. Ze bouwt per compositie vaak nieuwe instrumenten binnen verschillende apps.
Maar wat ook bijzonder is aan deze apps is dat ik nu mijn oude synthesizer weer terug heb!
Ik heb het vak in 1968 geleerd op een VCS 3, maar om zelf zo’n ding te kopen is ontzettend duur. Nu heb ik een digitale versie van dat apparaat gevonden voor maar zeventien euro. En ik kan er zelfs nog complexere geluiden uithalen dan uit de analoge versie.’

Voor veel mensen in de synth-cultuur is juist het analoge, knutselgedeelte een groot deel van de charme. Voor Bianca speelt dat deel eigenlijk helemaal geen rol, het gaat haar puur om de klank. Maar Hero zegt:

‘Ja daar houd ik ook heel erg van hoor! Ik had altijd heel ingewikkelde opstellingen met veel kabels waarvan er altijd wel wat kapot ging. Tijdens concerten moet je dan bedenken wat er gebeurt en of je dat weer op kan lossen. Een soort van lopen op een draad zonder vangnet. Heel spannend.’

Bianca: ‘Maar tijdens onze improvisaties met de iPad gebeuren er ook genoeg magische momenten. Je kunt ook klanken ontwikkelen die zichzelf verder ontwikkelen en die kan je dan weer in een loop zetten, en zo ontstaan er hele bijzondere dingen.
Je bent ontwerper van het geluid, dus we ontwerpen de geluiden voor een compositie, of in dit geval voor een bloem of voor een kever. Ik ontwikkel die geluiden heel erg vanuit een theorie en vanuit het onderzoek.’

Hero: ‘Ik benader het juist heel erg vanuit de techniek. Ik ontwikkel altijd puur vanuit het luisteren. Voor mij persoonlijk is de thematiek iets minder belangrijk. Nieuwsgierigheid is de drijvende kracht achter mijn werk. Ik ben tijdens het maken niet zo bezig met wat de mensen vinden, dat heeft Bianca gelukkig meer.
Als we samenspelen gaat het al helemaal om luisteren. Je moet goed weten wat doet de ander, wat doe ik, waar gaat het overlappen en waar zit de ruimte. Hoe kun je ervoor zorgen dat de ander overeind blijft binnen wat jij doet.
Bianca en ik zijn het over de meeste dingen niet met elkaar eens, maar het grappige is, en dat is voor mij ook de reden om met Bianca getrouwd te zijn, dat wij het dus muzikaal echt absoluut met elkaar eens zijn ten aanzien van wat kwaliteit is en wat niet.

Het lab van de muziek

10 jaar geleden maakte Bianca ‘De eeuw klinkt nu’ in opdracht van Nieuw Geneco. https://youtu.be/tYsW11d9UNc In dit stuk, waar Hero later een film bij gemaakt heeft, hoor je het effect van de technologische ontwikkeling op de Nederlandse componist. In deze compositie zijn fragmenten uit composities en radio-interviews van meerdere Nederlandse componisten verwerkt.

Hero: ‘In ‘De eeuw klinkt nu’ zeggen twee dames in een interview dat men niet gelooft dat Nederlandse componisten kunnen componeren, dat is niets veranderd. Sommige van de stukken die in de compositie verwerkt zijn had ik nog nooit gehoord, en dat is niet verwonderlijk, want muziek van Nederlandse componisten wordt veel te weinig gespeeld. Hoe vaak hoor je bijvoorbeeld een internationaal bekend geworden componist als Louis Andriessen op de radio?’

Bianca: ‘Maar juist daarom vind ik het zo belangrijk dat De Dag van de Componist er nu is. Op die dag wordt wel aandacht besteed aan Nederlandse componisten, ook op de radio. Het is belangrijk om te laten zien dat we er zijn.’

Hero: ‘In Nederland heerst een gebrek aan respect voor vernieuwing. En dat terwijl de hele amusementssector leunt op het onderzoek dat experimentele componisten en instrumentenmakers uitvoeren. Bij grote bedrijven als Phillips heb je altijd een laboratorium, waar ruimte is voor innovatie. Dat is nodig zodat de ontwikkeling van dat bedrijf niet stil komt te staan. Wij componisten, zijn de laboratoriumfunctie van de muziek.’

Componisten, verenigt u in de trein

Tenslotte komt ons gesprek weer uit bij de trein. We zijn het erover eens dat de trein een fantastische plek is om in te componeren. Het voorbijtrekkende landschap, het gelijkmatige ritme, brengt een speciaal soort focus met zich mee.

Bianca: ‘Ik ga wel eens met de trein naar Zwitserland, op mijn iPad kan ik dan heel goed componeren. Het voelt bijzonder hoe je in je eigen wereld zit, maar toch ook een wereld deelt met alle mensen met wie je in de coupé zit. Alsof je atelier niet helemaal afgesloten is.
Ik heb zelfs wel eens wat aan medepassagiers laten horen, dan zette ik ze een koptelefoon op en kregen ze eigenlijk een klein live concert van een half uur.
Het landschap dat voorbijflitst als je uit de ramen kijkt is als een film bij mijn muziek. Dit zal ook op de Dag van de Componist weer het geval zijn. We vinden het fantastisch dat de Dag van de Componist er is en we zijn trots dat we eraan mee mogen doen.
We gaan ter plekke een stuk componeren, een duet met elektronische instrumenten en apps op iPads. Een monument voor de natuur rondom het spoor. De compositie zal de trein groter maken dan de coupé.
In onze muziek zullen we stilstaan bij waar we aan voorbij snellen.

De combinatie muziek en trein kunnen we nog veel meer inzetten. Ik kan me goed voorstellen dat NS vaker concerten gaat programmeren. Dat mensen op zondagmiddag een speciaal concert-trein-kaartje kunnen kopen, en dat de musici gewoon meerijden in de trein. En dan kan je kiezen of je bij ze in de coupe gaat zitten luisteren of niet’

Hero: ‘Er moet een speciale concertroute komen, met een paars geschilderde trein met een goed speakersysteem, waarbij de elektronische muziek, speciaal gecomponeerd voor een bepaald traject, door de hele trein klinkt. Keihard. Als je geen muziek wilt horen dan rijd je maar niet mee.’

Hopelijk komt het er ooit van dat de concerttrein wekelijks door Nederland rijdt. Op 17 juni aanstaande, tijdens de Dag van de Componist gaat in elk geval de componistentrein van station naar station rijden.
Houd onze website in de gaten voor het reisschema van de trein en het volledige programma van deze dag.
Meer informatie over Bianca en Hero is te vinden op hun website www.stichting.com .