Centraal op het album staat Na Strastnoy, een complex werk van bijna twintig minuten, op een gedicht uit de roman Dokter Zjivago van de Russische schrijver Boris Pasternak. In twee delen belicht Pasternak twee kanten van de aanloop naar het paasfeest. In het eerste schildert hij een koude, donkere nacht waar geen einde aan lijkt te komen. Het tweede deel beschrijft de hoop van processiegangers op nieuw licht, een nieuw leven. Het is geen raadsel waarom het Sovjetregime indertijd weinig sympathie had voor dergelijke uitingen. Religie was uitgebannen, en de strekking van het gedicht kon gemakkelijk worden geïnterpreteerd als een aanklacht van de bevolking tegen het systeem van onderdrukking, en de hoop dit achter zich te kunnen laten.

Alfred Momotenko heeft de woorden van Pasternak van aangrijpende klanken voorzien, soms bedachtzaam met een gevoel voor de leegte van de eindeloze nacht, soms bitter en schrijnend in een aanklacht die tot in de hoogste hemel te horen zou moeten zijn. Dat bereikt een kookpunt als het gedicht vertelt hoe de aarde in beweging komt wanneer God begraven wordt. Momotenko heeft zich voor de emotie in de muziek laten inspireren door de film van Andrej Tarkovski over de middeleeuwse iconenschilder Andrej Roebljov. Na Strastnoy ging in 2017 in première bij de NTR ZaterdagMatinee, uitgevoerd door het Groot Omroepkoor met Sigvards Kļava als dirigent.

Emotionele kleuren

“Sigvards stond ervan te kijken dat Na Strastnoy mijn eerste compositie voor koor was” zegt Momotenko. “Dat heeft hij ook gezegd tijdens een interview op de Letse televisie. Hij vond het geweldig dat iemand met zo weinig koorervaring een werk geschreven had met zoveel variatie en complexe vormen. En ook nog eens op een gedicht van Pasternak met zo’n grote complexiteit. Het zit vol beschrijvingen en emotionele kleuren. De regels verschillen sterk qua lengte. Ik heb het mezelf best wel moeilijk gemaakt. Toen ik hem vertelde dat ik een gedicht van Pasternak had genomen als basis, was hij in het begin ontzet. Hij vroeg zich af of het niet te ingewikkeld zou worden. Dat viel achteraf erg mee. Gaandeweg werd hij heel enthousiast. We zijn contact blijven houden. Ook over artistieke ideeën.”

Het was Kļava die de componist introduceerde bij het Lets Radiokoor. Een geweldige eer, aldus Momotenko. “Een half jaar na de uitvoering in het Concertgebouw kwam hij met het idee om iets te doen voor het Lets Radiokoor. Dat was niet vanzelfsprekend. Er is een sterke koortraditie in de Baltische staten. De Balten, en dus ook de Letten, ontlenen daar hun nationale trots aan. Het is een gezonde vorm van nationalisme. Componisten uit de Baltische staten hebben veel voor koren geschreven, en doen dat nog steeds. Ze zitten daar dus niet echt op buitenlandse componisten te wachten. Dan is het fantastisch om toch de kans te krijgen als buitenlander binnen te komen.”

“Er zijn daar veel koren. Er is ook een heel circuit van kinderkoren. Ik heb meegedaan aan een internationale competitie voor componisten om een stuk te schrijven voor meisjeskoor. Mijn werk When you ask me heeft de finale gehaald. In november is de uitvoering geweest door Tiara, het meisjeskoor van de kathedraal van Riga. Een wereldpremière. Het is puur op artistieke gronden geselecteerd, lang voordat deze cd uitgekomen was, en voor de inval van Rusland in Oekraïne. Het is live uitgezonden geweest, op landelijke radio en televisie.”

Inspirerend drieluik

Op Creator of Angels staan nog vier andere composities, waaronder Three Sacred Hymns, een zusterstuk naast de drie gelijknamige gezangen van Alfred Schnittke. “Dat is ontstaan nadat Sigvards voorgesteld had om hele cd met koorwerken op te nemen. Het begon met een vraag die ik kreeg om iets te schrijven in de trant van het Ave Maria van Rachmaninov. Dat werd Bogoroditse Devo, raduysia. Toen ik dat had gestuurd, belde hij me op. Of ik nog twee stukken wilde schrijven om er een drieluik van te maken. Drie is een mooi symbolisch getal, dus daar heb ik ja op gezegd. Toevallig stuitte ik toen op het drieluik van Schnittke. Dat kende ik nog niet. Hij moest het aanvankelijk Drie koren noemen, vanwege de censuur op religie in de Sovjet-Unie. Er was toen nog niet zoveel mogelijk. Het werk is pas tien jaar later in première gegaan, in het buitenland. Dat drieluik was zo inspirerend. Ik heb de partituur geanalyseerd en een nevenstuk geschreven voor het Lets Radiokoor. Het werd heel goed ontvangen. Dat is bijzonder, omdat het nogal wringt tussen de Lets sprekende inwoners en de Russischtaligen, die ongeveer veertig procent van de bevolking in Letland uitmaken.”

Schnittke schreef zijn Drie koren, en later zijn Concert voor koor, vanuit zijn religieuze beleving. Dat is ook de inspiratiebron voor Arvo Pärt, de bekendste componist uit de Baltische staten. Hoe zit dat met Alfred Momotenko? “Het belangrijkste is het om de teksten te respecteren, ongeacht of je wel of niet religieus bent. Ik zou mezelf eerder spiritueel noemen, maar ik heb wel eerbied voor de traditie waar Orthodoxe muziek uit voortgekomen is. Dat heeft consequenties. De kerkelijke sfeer moet intact blijven, al staat er tegenover dat ik componeer vanuit een hedendaags perspectief. Ik veroorloof mezelf vrijheden met het materiaal. Ik probeer een balans te vinden tussen de traditie en mijn eigen signatuur. Zo heb ik in Otche nash bepaalde sleutelwoorden extra nadruk gegeven in de muziek, waardoor ik contrasten heb kunnen aanbrengen. Dat verbreedt het palet van je mogelijkheden. Het is muziek die je in de concertzaal kunt beluisteren. Maar ook in de kerk tijdens een dienst. Daar moet de muziek dan wel aan beantwoorden. Het laatste stuk van de cd Miracle heeft weer een heel andere sfeer. Het is dus niet zo dat ik maar één jasje draag, en overal de traditie in laat doorwerken. Je speelt ermee, je past je muziek aan afhankelijk van het doel dat je ermee wilt bereiken.”

Groeiende spanningen

Miracle is geschreven op een in het Engels vertaalde tekst van de dichter Joseph Brodsky, een Russische dissident die door de Sovjet autoriteiten in 1972 gedwongen werd om in ballingschap te gaan. Een ander stuk op de cd Koliskova is een wiegelied, in het Oekraïens geschreven dooor Momotenko zelf. Hij is in Lviv geboren. In 1990 kwam hij voor een aantal concerten naar Nederland om als slagwerker met Russische musici op te treden. Hij bleef hier om zijn studie voort te zetten, maar ook vanwege groeiende spanningen tussen Rusland enerzijds en anderzijds Oekraïne en de Baltische staten. “Oekraïne had een sterk besef van democratie, vooral in het westen van het land, zoals in Lviv. We zijn naar Sotsji verhuisd vanwege de gezondheid van een van de leden van ons gezin. We hebben ook enige tijd in Marioepol gewoond. Die stad was indertijd erg pro-Russisch, vooral door de communisten die onenigheid zaaiden tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Als Oekraïner werd je daar gediscrimineerd. Studeren was een grote passie, maar ik wist dat mijn toekomst niet in Rusland zou liggen.”

Er speelde nog veel meer mee. Zo heeft zijn broer nog gediend in Afghanistan, in de oorlog die van 1981 tot 1989 duurde. “Over verschrikkelijk gesproken, wat er nu in Oekraïne gebeurt is een herhaling van wat het Russische leger daar gedaan heeft. Mijn broer is er gebroken uitgekomen. Hij heeft meegemaakt hoe het leger met de eigen soldaten omging. Hoe zij mishandeld werden als ze orders om onschuldige burgers om te brengen niet opvolgden. Dat had niets te maken met ‘ethisch’ oorlogvoeren. Dat hebben ze naderhand ook in Syrië gedaan. En nu in Oekraïne. Het zijn gewoon monsters. Ze maken geen onderscheid tussen kinderen, burgers of soldaten. Het bloeddorstige zit er al heel lang in. Het land is van oudsher gebouwd op bloed. Daarom is er naast de propaganda van de communisten zo veel kunst waarin de mensen hun verdriet uiten over de verschrikkelijke omstandigheden waaronder ze moeten leven. Soms met en soms zonder tekst. Maar altijd hebben die emoties erin verweven gezeten.”

“Ik heb nog steeds familie in Lviv, en ook in Kyiv en Zaporizja. De inval door het Russische leger is een klap die ik nog steeds niet verwerkt heb. Nu is de relatie tussen Russen en Oekraïners al sinds de jaren zeventig aan het verslechteren. De Russen proberen al lang nationale culturen te kleineren. Daar kunnen ook de inwoners van de Baltische staten en de Kaukasus over meepraten. We wisten dat er spanningen waren, maar de invasie en deze schaal van geweld had ik niet verwacht.”

Tegenstemmen

Het kan niet anders of die gebeurtenissen beïnvloeden zijn huidige werk. Momotenko ziet zich geen teksten in het Russisch gebruiken, al blijft hij een zwak houden voor dissidente stemmen. “Dat zie je ook in Creator of Angels met Joseph Brodsky en Pasternak. Dichters en componisten bij wie ik een nevenstuk geschreven heb, zoals Schnittke, zijn allemaal mensen die problemen hadden met het Sovjetregime. Dat is een rode draad op de cd, mijn respect voor deze mensen. En onlangs heb ik voor het Studentenkoor Amsterdam een stuk geschreven op een tekst van een Oekraïense dichter Lina Kostenko, Over oorlog.”

Ook in instrumentale stukken klinkt door hoe geschokt Momotenko is door de oorlog in zijn geboorteland. Zo heeft hij een stuk geschreven voor strijkorkest waarin hij zijn emoties heeft verwerkt. “Het schrijnende van wat daar gebeurt, past gewoon niet in je hoofd. Wat ik hoor, niet alleen in de media maar ook van mijn familie, dat is niet te beschrijven. Ik heb dat verwerkt in de muziek, en ik ben bang dat ik dat voorlopig nog blijf doen. Het grijpt me heel erg aan.”

Over Alfred Momotenko

Alfred Momotenko werd in 1970 geboren in de Oekraïense stad Lviv, toen nog onderdeel van de Sovjet-Unie. Zijn moeder was zangeres en actrice. Zijn vader was pianist en koordirigent. Zang, met en zonder begeleiding, was dagelijkse kost in het huis. Gedwongen door de slechte gezondheid van een van de gezinsleden verhuisde het gezin zuidwaarts, achtereenvolgens naar Moldavië, Soechoemi (tegenwoordig in Abchazië, dat zich in 1993 met hulp van het Russische leger afscheidde van Georgië), om zich uiteindelijk te vestigen in de Zuid-Russische stad Sotsji aan de Zwarte Zee. Zijn verblijf in de streek rond de Kaukasus had een grote invloed op zijn muzikale ontwikkeling. Hij kwam er in aanraking met een groot aantal bevolkingsgroepen, die elk hun eigen taal en cultuur hebben. In 1995 zette Momotenko, die slagwerk gestudeerd had in Sotsji en Moskou, zijn studie voort in Nederland aan het conservatorium in Tilburg. Aanvankelijk slagwerk, en vervolgens compositie bij Alexander Hrisanide, Willem Jeths, Maino Remmers en Roderik de Man. In Den Haag studeerde hij Sonologie.