In september klonk in het festival Dag in de Branding de eerste publieke uitvoering van Severade, een avondvullend werk voor de celliste Maya Fridman en de 8 cello’s van Cello8tet Amsterdam in een imposante installatie met 25 zelfgebouwde mechanische instrumenten van Rob van den Broek. Wie is Maxim Shalygin en wat is de achtergrond van Severade?

Maxim Shalygin werd in 1985 geboren in Kamjanske, een middelgrote stad zo’n 450 kilometer ten zuidoosten van Kiev. Hoewel hij niet uit een muzikaal gezin komt, ging hij op zijn zesde naar de lokale muziekschool en vervolgens naar de vooropleiding van het conservatorium. Daar studeerde hij bajan bij Alexander Kornev, met als bijvakken piano en directie.

Irina Ivashenko – De ideale mentor

In zijn biografie lezen we verder dat hij compositie studeerde bij Irina Ivashenko. Een speurtocht naar haar naam op internet of sociale media levert geen enkele vermelding op. Wie is zij? ‘Zij was een van de docenten aan de vooropleiding in Kamjanske en vanaf mijn veertiende volgde ik compositieles bij haar. – Op vrijwillige basis, want het vak compositie stond niet op het rooster. Irina deed het in haar vrije tijd en rekende er geen cent voor. De laatste twee jaar voor ik naar het conservatorium ging zagen we elkaar bijna elke dag.’ 

Ze heeft een belangrijke rol in zijn leven gespeeld, vervolgt Shalygin: ‘We werden goede vrienden en op een gegeven moment offerde ze zo’n beetje al haar vrije tijd op om mij les te geven. Niet alleen compositie, maar ook harmonie, solfège, muziekgeschiedenis, analyse en zelfs kunstgeschiedenis, poëzie en film. Ze was uitgesproken veelzijdig, het was voor mij een ongelooflijke tijd. Ik realiseer me meer en meer dat zij mij in die vier jaar alle belangrijke basiskennis heeft bijgebracht. Geen enkele compositiedocent heeft me zoveel geleerd als zij.’

Wat maakte haar onderricht zo bijzonder? ‘Naast haar brede interesse en kennis van muziek en cultuur in het algemeen, was het ook haar manier van lesgeven. Voor elk onderwerp had ze een interessante benadering. Zo nam ik naar mijn eerste les harmonieleer een dik boek mee dat iedereen op school gebruikte. Ze zei me onmiddellijk het nooit meer mee te brengen, omdat we harmonie zouden bestuderen vanuit de muziekgeschiedenis zelf.’

‘Voor elk onderwerp dat aan de orde kwam gaf ze voorbeelden van de grote werken uit de canon, die ze aan de piano speelde – uit haar hoofd. En nadat ik enkele pagina’s van een eigen stuk had doorgespeeld, koos ze een paar maten en legde uit waarom ik die moest behouden en de rest moest weggooien. Stapje voor stapje begeleidde ze zo mijn eerste stukken. Dankzij haar ontwikkelde ik zo een diepgravende kennis van muzikale structuur.’

Conservatorium in St. Petersburg – Teleurstelling

Na voltooiing van zijn opleiding ging Shalygin niet naar het Conservatorium van Kiev, maar van St. Petersburg. ‘Dat was omdat St. Petersburg volgens Irina de beste plek was om compositie te studeren. Ze had nog contacten met enkele van haar vroegere docenten en die raadden me aan les te nemen bij Boris Tisjtsjenko. Maar ik was zeer teleurgesteld over de compositieafdeling en de opleiding als geheel. Al snel trok ik me terug in de bibliotheek. Daar beluisterde ik opnames en bestudeerde partituren die in mijn geboortestad niet voorhanden waren.’

Na een jaar keerde hij terug naar Oekraïne. ‘Achteraf bezien was mijn tijd in St. Petersburg toch vruchtbaar, want ik realiseerde me dat het tijd was mijn eigen weg te kiezen. Al in April, nog voor het einde van het studiejaar, ging ik weg en nog diezelfde zomer werd ik toegelaten tot het Conservatorium van Kiev, waar ik de vrijheid vond die ik zocht.’

‘Hier was het onderwijs erop gericht je te helpen je eigen individuele stem als componist te vinden, terwijl je tegelijkertijd doorkneed werd in muziektheorie. Ik herinner me nog de analyselessen van Mykola Kovalinas, die een eigen methode had ontwikkeld, waardoor je voorstellingsvermogen ten diepste geprikkeld werd. Er waren tijden dat ik 12 uur per dag een partituur zat te bestuderen!’

In 2010 behaalde hij zijn masterdiploma met het Triple Concert voor viool, cello, piano en orkest kwam hij naar Nederland. Hierna kwam hij naar Nederland, waar hij een jaar later een tweede master compositie voltooide bij Cornelis de Bondt en Diderik Wagenaar aan het Koninklijk Conservatorium. Hij is nooit meer weggegaan en woont en werkt sindsdien in Den Haag. De banden met Oekraïne blijven overigens warm; zo volgde de Oekraïense televisie zijn stappen in ons land voor een uur durende documentaire die in november 2021 wordt uitgezonden.

Na uitvoeringen in Dag in de Branding in Den Haag, November Music in Den Bosch en in Leiden, wordt zijn cyclus Severade begin december nog drie keer uitgevoerd in ons land. Severade is een onderdeel van een ‘project voor het leven’ waar Shalygin al sinds 2017 aan werkt: de almaar uitdijende cyclus avondvullende composities voor gelijke instrumenten, onder de overkoepelende titel S I M I L A R. Drie ‘hoofdstukken’ heeft hij inmiddels voltooid.

In 2017 beleefde Lacrymosa voor 7 violen zijn première in de Gaudeamus Muziekweek; twee jaar later volgde Todos los fuegos el fuego voor 8 saxofoons; beide zijn inmiddels op cd verschenen. In april 2021 klonk in een leeg TivoliVredenburg voor het eerst het derde deel, Severade voor 9 celli. Hoofdstuk vier t/m zes zijn al in de maak, respectievelijk voor 4 piano’s, 5 blokfluiten en 6 slagwerkers.

Severade – Gloednieuw instrumentarium

Shalygin componeerde het 75 minuten durende Severade voor Cello Octet Amsterdam en Maya Fridman, voor wie hij eerder het baanbrekende Canti d’inizio e fine componeerde. Severade is een samentrekking van ‘sever’, het Russische woord voor ‘noorden’ en serenade. Speciaal voor deze compositie ontwikkelde kunstenaar Rob van den Broek 25 mechanische houten instrumenten, die fungeren als extensie van de akoestische celli. Deze worden aangestuurd door de negen musici en vormen samen een spectaculair ogende (klank)sculptuur.

Het idee hiervoor ontstond min of meer per ongeluk, vertelt Shalygin: ‘Normaal gesproken componeer ik voor puur akoestische instrumenten en dit keer had ik enkel 9 celli in gedachten. Maar terwijl ik over mijn stuk aan het nadenken was, ontmoette ik Rob en opeens kreeg ik een idee: misschien kunnen we een instrument bouwen dat een cellist kan bedienen tijdens het spelen.’ Dat bleek makkelijker gezegd dan gedaan: ‘Als we geweten hadden hoe lang en moeilijk de weg zou worden om tot een bevredigend eindresultaat te komen, waren we er waarschijnlijk niet aan begonnen.’

‘Maar we waren nu eenmaal in het diepe gesprongen en wilden niet opgeven. Het hele proces van ontwikkelen, experimenteren en uitproberen nam anderhalf jaar in beslag. Ik herinner me nog hoe ik me voelde toen ik de eerste instrumenten van Rob kreeg. Een dag lang zat ik er mee in mijn verder lege studio; ik had geen idee wat ik ermee moest aanvangen, ook al was het mijn eigen initiatief geweest. Maar gaandeweg ging ik steeds meer begrijpen hoe ik deze nieuwe instrumenten kon inzetten in mijn stuk. Toen dat muntje eenmaal gevallen was, was het juist een lichte en opwindende reis om Severade te schrijven.’

Elk van de acht tutti-cellisten bespeelt naast zijn eigen cello ook een set van drie met paardenharen snaren bespannen en verschillend gestemde houten instrumenten. Deze worden aangedreven door een (stille) motor, bediend door de betreffende cellist. Het belangrijkste is een lange, pijpvormige klankkast links van de musicus, die wat wegheeft van een rechthoekige cello. Een dikke snaar wordt aangestreken door een houten wiel, waardoor mysterieuze, lang doorklinkende bourdontonen ontstaan.

Sprookjesachtig ritueel

Daarnaast staat een roterende houten buis, waarvan de acht snaren worden bespeeld door evenzoveel hamertjes, zodat tinkelende pizzicati ontstaan. Een kleinere houten cilinder met acht dunnere snaren wordt aangetokkeld door een ronddraaiend wiel en creëert een loop van telkens wisselende akkoorden. Solist Maya Fridman zit als een hogepriesteres in het midden. Zij bedient een zogenoemde dodecagon, een twaalfkantig soort lier. De wanden bestaan uit 150 willekeurig gestemde spijlen en worden tot klinken gebracht door een ongecontroleerd rondstuiterende pingpongbal.

Met zijn mechanisch aangedreven klanksculptuur reflecteert Shalygin op de ontwikkeling van de cello. Hij laat de klanken van het honderden jaren oude, akoestische instrument naadloos versmelten met die van een futuristische ‘robotcello’. In de oorstrelende, maar uiterst complexe klankweefsels is het vaak onmogelijk te onderscheiden waar de muziek vandaan komt. De almaar doorklinkende bourdontonen lijken de tijd stil te zetten en creëren een haast mythisch gevoel van oneindigheid.

Severade is een lange aaneenschakeling van langzaam opbouwende climaxen en naar bijna-stilte afbouwende diminuendi. Sonore koralen van stijgende en dalende glissandi staan tegenover virtuozere lagen van prikkelende pizzicati, engelachtige flageoletten en vervreemdende microtonen. De trage pas, de weemoedige, veelal dalende, melodielijnen en lang aangehouden tonen scheppen een serene en rituele sfeer, die wordt versterkt door bezwerend herhaalde korte streken. De interactie tussen solo cello en tutti is als van één samen ademend organisme. Als luisteraar word je onherroepelijk meegevoerd op een nachtelijke tocht door een sprookjesachtig landschap.

Met zijn combinatie van akoestische en mechanische instrumenten weeft Shalygin een overtuigend geheel uit Slavische emotionaliteit en westerse nuchterheid – precies de ‘noordelijke serenade’ waarnaar de titel Severade verwijst

Thea Derks
Meer artikelen van Thea Derks zijn te vinden op haar blog klassiekvannu.com

Severade is in december 3 x te horen
1 december: De Vereeniging Nijmegen

2 december: Muziekgebouw aan ’t IJ Amsterdam
Tijdens de inleiding interviewt Thea Derks Maxim Shalygin en Rob van den Broek

3 december: TivoliVredenburg Utrecht