Er komt veel kijken bij het componeren voor zijn upgrade van de analoge ‘Theremin’ waarmee Léon Theremin in 1919 de wereld verbaasde. Danseres Loïe Fuller was deze Rus in de belle époque voorgegaan. Zij verblufte haar publiek in Parijs, waaronder dichter Stéphane Mallarmé, met haar serpentinedansen, opgefleurd door elektrisch licht. Theremin toonde vervolgens aan hoe je met radiogolven muziek kon maken zonder je instrument aan te raken. Handbewegingen tussen twee antennes bepaalden de klank. Bollens digitale HyperTheremin werkt met infraroodcamera’s die de warmtestraling van zijn handbewegingen registreren. ‘Het is echt een fantastisch instrument om te bespelen en voor mij iedere keer weer een avontuur’, vertelt hij enthousiast.

Klanken boetseren in de lucht

Jan-Bas Bollen componeert, programmeert, ‘codeert’ en treedt op. Het zijn de elementen waarmee zijn muzikale avonturen op zijn HyperTheremin gestalte krijgen. Het spelen zonder instrument met je handen in de lucht kennen we natuurlijk van de ‘Luftgitarre’ en het wereldkampioenschap Air Guitar dat vorig jaar augustus nog plaatsvond in Finland onder de slogan Make Air not War. Maar wat de handen van Bollen vermogen met hun subtiele bewegingen door de lucht is van een ander kaliber. Hier is geen sprake van imitatie met soundtrack maar van pure creatie. ‘Je beroert iets dat er niet is eigenlijk, dat eigenlijk alleen maar virtueel daar is, maar dan toch wordt gematerialiseerd’, duidt Jan-Bas Bollen de magie van zijn métier: klanken boetseren in de lucht.

Teksten van Dick Raaijmakers, pionier op het gebied van tapemuziek en elektronische muziek, alias Kid Baltan, zijn een inspiratie. ‘Raaijmakers gaat daarin uitgebreid in op de relatie en positie van kunstenaars ten opzichte van technologie, dat was echt zijn stokpaardje. Het heeft me enorm geïnspireerd om vanuit mijn eigen positie te gaan onderzoeken wat ik nou eigenlijk aan het doen ben, want dat is toch een soort magisch ding. Ik kwam al snel uit op punten en lijnen. Punten als coördinaten in een virtuele ruimte. En daar trek ik ook strepen doorheen, wat weer verband houdt met snaren. De snaar als een oneindig aantal punten, als een op spanning gebrachte lijn, die beroerd wordt en dan gaat vibreren.’ Zelf is hij opgevoed met snaren. ‘Ik ben violist van huis uit, kom uit de vioolschool van Herman Krebbers. Daardoor heb ik eigenlijk niet de afstand tot de strijkers die ik mezelf wel zou wensen.’ KOORD is zijn tweede strijkkwartet, eerder schreef hij een kwartet voor de Matangi’s. ‘Het is heel moeilijk om voor strijkkwartet te schrijven, dat hoor je van iedereen, ook van jonge componisten. Het blijft een uitdaging.’

Down by the Riverside

Jan-Bas Bollen woont met Alison Isadora aan de Swammerdamstraat in Amsterdam, van waaruit ooit de nieuwe experimentele muziek worldwide een boost kreeg. Fons Willemsen nam er altijd goedgemutst de telefoon op in het kantoor van de Stichting Gaudeamus. Performing composers or composing performers, Bollen en Isadora zijn het allebei. Op steenworp van hun huis kreeg nieuwe experimentele muziek vanaf 1980 een podium in Muziekcentrum De IJsbreker. Jan Wolf, oprichter van De IJsbreker, hield er kantoor op de eerste etage. Zijn stem betreedt vertrouwd mijn gehoorgangen als ik de eerste track afspeel van de luisterwandeling Langs de Amstel, Down by the riverside (Soundtrackcity), gemaakt door Alison Isadora en Hannes Walrafen. Startpunt is de Weesperzijde 23, nu café-restaurant De Ysbreeker. Componisten als John Cage hebben er destijds op het terras gezeten. ‘Dit is het beginpunt van je ontdekkingstocht langs het water van de Amstel’, zegt Jan Wolf. Bollen tekende voor het sound-design van de audiotour. KOORD had overigens niet misstaan in de serie ‘Strijkkwartetten Plus’, door De IJsbreker begin deze eeuw georganiseerd, in samenwerking met het KIT Tropentheater: strijkkwartet plus HyperTheremin, een traditioneel klassiek medium, in dialoog met het eigentijdse digitale domein van beeld en geluidsbewerking.

Een nachtinstrument dat maanlicht schuwt

Instrumenten zijn sinds mensenheugenis de verlengstukken van de menselijke exploratie. Galileo Galilei maakte zijn eigen telescoop met hulp van een orgelpijp. Aanvankelijk stond deze professor in de wiskunde uit Padua een militair doel voor ogen, tot Galileo op het lumineuze idee kwam zijn telescoop ten hemel te richten. Januari 1610 ontdekte Galileo drie manen van de planeet Jupiter en hopla, de astronomie was geboren. Buitenspelen op het Ysbreeker-terras is er voor de HyperTheremin niet bij. ‘Ik heb één keer onder de maan gespeeld in Noord-Frankrijk en toen bleek dat ik zelfs het licht van de maan moest zien te vermijden. Er is één basisconditie’, werd Bollen toen duidelijk, ‘ik kan er geen infrarood licht bij gebruiken.’ Het infraroodlicht werkt op de onderkant van zijn handen. De computer krijgt een enorme hoop data te verwerken op basis van wat de camera van zijn handen aan infrarood terugkrijgt. ‘Tja, en als daar maanlicht bijkomt, laat staan zonlicht, dan is hij nauwelijks te bespelen.’

Lange lijnen van Ockeghem en Josquin tot de New York School

De strijkers die hem begeleiden bij zijn queeste onderwerpt hij aan een beproefd procédé. ‘Ze spelen lange lijnen, volgen lange gebeurtenissen, soms is er ook helemaal geen stemvoering en laat ik gewoon iets liggen’, legt hij uit. Hij verwijst naar Ockeghem en Josquin, componisten die hun ontdekkingen al een eeuw voor die van Galileo lieten klinken. ‘De HyperTheremin geeft er accenten aan, ik moet daar iets mee, er moet een soort dialoog zijn tussen dat instrument en het kwartet.’ Soms mogen Elisabeth Smalt en Mike Stirling even uitpakken op hun altviool en cello. Bollen noemt ook de invloed van de New York School. ‘Vooral de benadering van de extremen richting de stille kant waar Earl Brown en Morton Feldman zo in uitblonken.’ Muzikaal waren Cage en Feldman van grote invloed op de generatie waartoe ook Bollen behoort. In de jaren tachtig gaven beide iconen legendarische masterclasses in Europa. Feldman was de ster van het Festival Nieuwe Muziek in Zeeland, Cage stal de show op het Koninklijk Conservatorium Den Haag.

Popmuziek en de sub-lagen van de drum’n bass

‘It should be as ignorable as it should be interesting’, definieerde onlangs een expert het genre ambient music op de podcast Pitchfork Review (January 26 2023. The State of Ambient Music). Bollen maakt generatieve ambient music in navolging van Brian Eno, tapt uit meerdere communicerende vaten, schrijft zijn eigen club-muziek en volgt even graag Emperor. ‘Ken je zijn masterclasses op youtube? Zo goed! Echt een aanrader, voor mij een enorme opsteker. Het vakmanschap!’, prijst hij de boven Manchester en Liverpool geboren Dark Drum and Bass Artist Emperor. ‘Drum’n Bass is echt een wetenschap’. Kortom, beats zijn Bollen allesbehalve vreemd al waren er geen beats door KOORD, vitamines uit de meest recente popmuziek vitaliseren zijn klankenspel. In festival November Music presenteerde hij Blight & Beauty, uitgevoerd door Ensemble Klang met performer Elaine Mitchener. ‘Dat is echt een heel wild punkachtig in-your-face-stuk’. KOORD is daarvan de totale tegenpool. ‘Het is echt heel verstild, er gebeurt heel erg weinig. Aan mij de taak om toch de aandacht vast te houden.’