Wederzijds vertrouwen

Petra: “Mentale diversiteit is een delicaat onderwerp dat we zorgvuldig en respectvol wilden behandelen. Daarom wilde ik het persoonlijk maken voor de musici.” De componist en de ensemblemusici doken samen de diepte in tijdens workshops over peformance-art, maar ook door onderzoek te doen naar mentale condities, begeleid door een psycholoog.

In het eerste project van DisOrders kreeg elke muzikant een solostuk, waarin telkens één mentale conditie centraal stond, zoals ADHD, autisme-spectrum-stoornis, angststoornis, bipolaire stoornis en depressie. Opvallende performances die vaak meerdere uren in beslag namen.

“Ze namen ruim de tijd. Dat was voor mij belangrijk, want mijn muziek kon daardoor een sterke relatie met de emoties van de musici krijgen. Zij bleken ontvankelijk voor het thema mentale diversiteit. Wij musici en kunstenaars zijn over het algemeen gevoelige mensen, we ervaren de wereld een beetje anders. Elke musicus vond een link met zijn of haar persoonlijke ervaringen en kon zich verplaatsen in andermans schoenen. Dat kwam de muziek ten goede.”

Het diepgaande onderzoek vroeg veel. “Omdat het een gevoelig onderwerp is, voel je de verantwoordelijkheid om diep te graven en je zo goed mogelijk te verplaatsen in een ander. Ik kon de emoties en de pijn die gepaard gaan met de verschillende mentale condities zelf voelen. Soms opende zich door het onderzoek een wereld waar ik in wilde stappen. Maar dat kan ook gevaarlijk zijn. Je wilt jezelf in iemand kunnen verplaatsen, maar zonder die ander te worden. Ik merkte dat ik soms wat afstand moest nemen. Het was dapper en veelgevraagd van de musici om dit project aan te gaan. Daarom was het fijn dat een psycholoog ons heeft begeleid.”

De repetities voor DisOrders begonnen voordat er ook maar een noot op papier stond. Op deze manier konden de musici ook zelf ideeën inbrengen. Voor de gitarist Santiago Lascurain, die depressie als onderwerp had, stond het snel vast dat hij in zijn performance gebruik wilde maken van een badkuip vol modder. Dit kon Petra gebruiken als uitgangspunt voor de performance Forgotten in Time, die zij voor hem schreef.

“Na onze vierjarige samenwerking vertrouw ik ze volledig. De muziek is dan wel gedetailleerd genoteerd, maar door dit vertrouwen is er ruimte ontstaan om mijn noten een beetje op te rekken, in te korten of te verplaatsen.”

Beginpunt

Meer dan 10 jaar geleden baseerde Petra al een lied op de roman Balerina, Balerina van de Sloveense schrijver Marco Sosič. De dirigent waarmee ze samenwerkte, was door de muziek diep geraakt. Toen hij zich realiseerde dat het ging over een meisje met autisme, begreep hij waarom. Hij heeft zelf een autistische zoon, en herkende veel in de muziek. Daarom spoorde hij de componiste aan om een groter werk te wijden aan de roman.

Petra besloot dat BallerinaBallerina er moest komen. Het werd een opera voor twee sopranen, een performance-kunstenaar, een videokunstenaar en natuurlijk Ensemble Modelo62.

Perspectief

In de roman van Sosič ervaar je als lezer de wereld vanuit het perspectief van de hoofdpersoon. “Iemand die een autisme-spectrum-stoornis (ASS) heeft, ervaart alle sensaties zonder filter, dat kan heel chaotisch zijn.” In de opera komen daarom twee sopranen samen met een performancekunstenaar, visuele kunst en geprojecteerde tekst, die allemaal representeren wat in Ballerina’s hoofd gebeurd.

“Als je het boek leest voel je alle emoties die Ballerina voelt. Ik wilde deze emoties, de gevoelens tussen de regels, vangen in mijn muziek. Ballerina’s gedachten flitsen heel snel voorbij, terwijl haar emoties juist heel traag en gespannen zijn, maar als je als buitenstaander naar haar kijkt zie je stilstand. Alle beweging zit vanbinnen. Die gelaagdheid probeer ik in de muziek terug te laten komen. Ik hoop dat we de theaterbezoekers het gevoel kunnen geven dat ze kijken vanuit haar perspectief.”

De Sloveense operaregisseur Rocc Rappl is verantwoordelijk voor de eindregie van BallerinaBallerina. Het was zijn idee om een videokunstenaar ter plekke beelden te laten maken. Niet alleen tekstfragmenten uit het boek, maar ook visuele details worden geprojecteerd, om het perspectief van iemand met ASS zo goed mogelijk weer te geven. “De dingen die mensen met ASS zien verschillen vaak enorm met wat de meeste andere mensen waarnemen. Het was een briljant idee om die videokunstenaar erbij te betrekken.”

In alle eerdere stukken uit het project DisOrders smelt het visuele, het theatrale en het auditieve samen tot een gezamenlijke kunstvorm. De lijn tussen muziek en performance-art vervaagt en verdwijnt. Petra heeft zelf al veel kunnen nadenken over de regie en de visuele aspecten van haar muziek, maar voor haar opera gaf ze de enscenering vol vertrouwen uit handen. “De samenwerking met Rocc loopt soepel, we zijn al jaren met elkaar in gesprek over kunst, over het leven, en over esthetiek. We zijn vrienden geworden en we vertrouwen elkaar.”

Een verschil maken

De roman van Marco Sosič was voor Petra Strahovnik een belangrijke aanleiding om zich te gaan verdiepen in mentale diversiteit. Maar in dezelfde tijd had ze ook zelf last van een heftige angststoornis, die uitmondde in depressiviteit. “Ik merkte dat veel mensen er weinig over weten en dat depressiviteit wordt gestigmatiseerd. Daardoor durfde ik niet altijd mijn gedachten te delen. Ik wist niet hoe een ander zou reageren. Daarom vind ik het een belangrijk onderwerp. Ik wil de vele verschillende mentale condities zichtbaar en voelbaar maken.

Ik had er wel een discussie met mezelf over. Ik twijfelde of ik er wel echt kunst van moest maken, of dat ik dan alleen maar activist aan het spelen zou zijn. Misschien was het wel beter om alleen op mensen af te stappen en een gesprek aan te knopen.”

Maar de psycholoog met wie Petra dit probleem besprak vond dat kunst wel degelijk zou kunnen helpen. Want juist met kunst of met muziek kun je gevoelens en een belevingswereld overbrengen. “We hebben allemaal een muur om onszelf heen gebouwd, om onszelf te beschermen. Maar muziek lijkt daar soms even doorheen te kunnen prikken.”

De voorstellingen van DisOrders ontlokten uiteenlopende en sterke reacties. Sommigen voelden zich er ongemakkelijk bij, en moesten lachen, terwijl anderen er juist treurig van werden.

“Bij de solo van trompettist Justin Christensen, #3 AMAZED by TIME, FROZEN in TIME - Autism Spectrum DisOrder, zat een meisje met ASS in het publiek. Ze waardeerde het enorm dat ze de hyperfocus op de kleinste details kon herkennen. Dat werkte bij haar precies zo.”

Nu dan eindelijk...

Door corona veranderden de plannen voor BallerinaBallerina. In plaats van één opera van 90 minuten, maakten Modelo62 en Petra Strahovnik twee opera’s van 90 minuten, die afzonderlijk maar ook samen kunnen worden uitgevoerd. De eerste opera zou in Ljubljana in première gaan. “Helaas begon er vier dagen voor de première in Slovenië een nieuwe lockdown, waardoor deze versie nog niet is uitgevoerd. Die eerste opera is een stuk conceptueler dan de tweede: op het toneel zie je maar één personage, alleen ballerina. Zij representeert meteen alle andere karakters in de wereld die haar beïnvloeden. “Ik ben ontzettend blij dat er nu eindelijk een première gaat komen. We komen hiermee ook echt tot een einde van dit onderzoek voor deze opera.”

De Haagse première is tevens een ode aan de schrijver Marco Sosič. Hij was een goede vriend van Petra. Ruim dertig jaar, na het uitkomen van zijn roman, heeft Petra veel met hem gepraat.

“Toen hij het eerste lied zag hoorde dat ik op zijn roman had gebaseerd, zei hij dat ik alles met zijn verhaal mocht doen wat ik wilde. Hij kwam vaak naar mijn concerten en wilde dolgraag de première van de opera bijwonen. Maar die werd door de lockdown uitgesteld. We hadden wel video’s gemaakt, maar hij wilde het alleen in het echt zien. Het is voor ons allemaal erg pijnlijk dat hij een paar maanden later plotseling is overleden. Met onze première zullen we hem eren.”