Aurélie Nyirabikali Lierman neemt je mee naar Oost-Afrika in haar interdisciplinaire voorstelling UMVA! Een vijftal musici/performers en zijzelf als verteller en componist omringen een pop. Ze noemt het haar 'dummie', waar je als publiek op een ingenieuze manier in kruipt. Ze vertelt over haar ontdekkingsreis in elegant Vlaams. Ze heeft er bijna een jaar repetitietijd opzitten, haar reizen voor onderzoek in Rwanda niet meegenomen. Ze groeide op in België. Haar geboortegrond ligt aan de voet van een vulkaan op de grens van Rwanda. Haar grootvader mocht er onlangs zijn honderd-en-dertiende [!] verjaardag vieren. Het is deze bijzondere man die haar bewoog een werk te wijden aan zijn geschiedenis. UMVA! dompelt je onder in zijn wereld: 'Je zit bij hem thuis, bij het vuur, bij de maïsvelden, bij het bos wat hij daar heeft', vertelt ze over deze Kanyoni Ladislas, 'een mirakel van onze huidige tijd'. Hij is een van de oudste mensen ooit op onze planeet. Een traditioneel jager en dokter voor wiens geneeskunst mensen soms wel honderd kilometer aflegden: blootsvoets. De man was er getuige van hoe Rwanda transformeerde van kolonisatie naar onafhankelijkheid, via de genocide in de jaren negentig, tot de huidige tijd.

Luisteren met de oren van een jager

'Telkens als ik zelf in Rwanda was dacht ik: hoe kan ik die ervaring van onderweg zijn, met mijn familie in Rwanda vertalen naar een performanceruimte?' Na veel experimenteren en proberen kwam haar Eureka-moment: oh wacht, het is eigenlijk binauraal waar ik naartoe wil. (Voor wie deze techniek niet kent: google op YouTube naar filmpjes die je met koptelefoon de ervaring bieden alsof je op een kappersstoel zit).

Ouder dan stereo

'Wij mensen horen altijd binauraal, dat is voor ons iets als ademen. We werken met echo-locatie, vleermuizen gebruiken het ook, met het opvangen van minuscule reflecties kun je daarmee bepalen waar je bent in de ruimte. Daardoor weten we moeiteloos dat een sirene op een wagen van links voor ons, naar rechts achter ons beweegt. Het binaurale systeem geeft je het gevoel dat je in een ruimte staat. Niet in een studio tussen twee luidsprekers.'

In het jagersbestaan van overlevingsbelang toch?
'Absoluut! Als jager ga je ook niet gewoon via twee luidsprekers horen of die leeuw op je afkomt of niet. Dan ben je al snel te laat', beaamt ze lachend.

'Het is kortom veel ouder dan gewone stereo, maar op een of andere manier is ons systeem van twee luidsprekers een referentie geworden, de standaard.' Om een binaurale opname echt 3D te horen, moet je er wel hoofdtelefoons bijhalen. Ze vond het de moeite waard. 'Ik vind het gewoon veel meer impact hebben. Ik probeer zo dicht mogelijk bij de ervaring te komen die ik zelf heb als ik daar op die vulkaan bij Rwanda ben. Die hoop ik mijn publiek ook te kunnen geven.' Haar pop fungeert als luisterend oor, voor ons op het podium, voor haar in het veld.

'Verder heb ik vijf fantastische performers op het podium. Ze staan rondom diezelfde pop met een aantal instrumenten uit Europa en Afrika, zodat we de mix kunnen maken tussen die twee werelden.'
En hoe moet ik het me voorstellen met die koptelefoons?
'De muzikanten én het publiek, ze hebben allemaal een hoofdtelefoon op.'
Vergelijkbaar met een silent-disco-setting?
'Ja, alleen: in plaats van dat iedereen meedanst, zit iedereen neer.'
Dus iedereen heeft die immersieve 3D-ervaring?

'Het maakt niet uit of je dichtbij of ver van het podium zit, iedereen krijgt de ervaring alsof je die pop in het midden van het podium bent. Alsof je op het podium zit en alles daar zelf meemaakt.'

Een grensoverschrijdende cast

'Die pop staat daar ook op het podium omdat ik de microfoon als een instrument zie waarmee je kunt componeren, dus meer dan een instrument om mee te archiveren, om opnames mee te maken en te documenteren, om een laagje aan mijn composities toe te voegen.'
Ze heeft haar performers en musici gecast als betrof het een filmproductie.
'Ik heb bewust gekozen voor mensen die het fijn zouden vinden uitgedaagd te worden in een traject van onderzoek naar vragen als: waar ligt de grens tussen Afrikaans of Europees? Tussen beweging en klank? Tussen performance en installatie? Eerst heb ik veel op mezelf gewerkt, daarna in samenspraak met Maya Felixbrodt, die al veel onderzoek doet naar de relatie tussen beweging en klank. Kaito Winse speelt talloze instrumenten en is gefascineerd door het verhaal dat mijn grootvader met traditionele geneeskunde bezig was. Hij heeft zelf in Burkina Faso eenzelfde soort van leven geleid. Als een jonge versie van mijn grootvader kan Kaito mij nog beter vertellen hoe dat is.'

Animisme en de ontdekking van de koe

Rwandese koeien hebben superlange hoorns. De traditionele dans is echt een soort echo van de gracieuze blik van die koeien, van de silhouetten daarvan eigenlijk. Die koeien zijn een soort heiligen, uit de hemel neergedaald. Het stichtingsverhaal van hoe Rwanda ooit is ontstaan gaat over een koning die een koe kreeg, die via de hemel naar hier kwam. Mijn grootvader heeft als jongeman gigantische kuddes koeien gehad: hoe groter die kuddes des temeer meer aanzien hij had. Ik heb eigenlijk pas vorig jaar begrepen welke draai ik deze voorstelling kon geven om het echt over animisme te kunnen hebben. Over de koe als iets wat echt intrinsiek van daar is. Op elke opname die ik ooit in Rwanda gemaakt heb, ligt, staat of loeit er wel ergens een koe op de achtergrond. Heb je het eenmaal door, dan ga je het belang van het dier pas echt goed zien: in elk woord, de namen van de kinderen, van mensen, van wegen, van dorpen. Zelfs de manier om met iemand te flirten! Dat ze zeggen tegen een vrouw: 'oh, je bent zo prachtig als een koe!' Of als je iemand gelukwenst dan zeg je: 'Ik wens je een koe.' En dat iemand dan reageert met: 'Ik wens je duizend koeien'. De koe is in Afrika een belangrijk symbool. Steeds meer begon ik me te realiseren dat het ook echt een spiritueel dier is.

Wit goud is melk is liefde

De koe blijkt er cruciaal in het dagelijkse leven van nu en van voor de kolonisatie. 'Het idee van melk in huis hebben en melken is niet zo maar iets in Rwanda. Ik ben er een paar keer uitgenodigd om mee te gaan naar een koe. Dan wordt er gemolken en krijg je de kans een volledige liter melk zo ineens op te drinken. Een eer, dat jij de eerste bent die ervan mag drinken! Ik heb het een paar keer afgeslagen omdat ik dacht: oei, dat is niet gekookt en ik weet niet of mijn maag daar wel tegen kan. Het was niet altijd fijn te zien hoe teleurgesteld mensen dan waren. Nu snap ik: melk is daar zoiets als wit goud. Je kunt dat bijna niet weigeren. Puur uit respect. Het wordt je aangeboden als vorm van liefde.'

Hoe haar grootvader aanzien verwierf

'Ik was altijd geïnteresseerd in het verhaal van mijn grootvader die traditioneel jager is en traditioneel dokter. Het was niet perse zijn bestemming, maar hij is het geworden door een buurman die zag dat hij wel vaker het oerwoud in ging, of langere tijd op stap was door de graslanden verderaf van het dorp. Daardoor verwierf mijn grootvader veel kennis van planten. Door die goed te leren onthouden en te onderscheiden, hebben ze hem bijgebracht hoe hij dokter kon worden en is hij ook uitgenodigd te leren jagen. Zo kreeg hij een bijzondere positie binnen de Rwandese maatschappij.'

De troubadours van Rwanda

'Rwanda is voordat de Duitsers en de Belgen er kwamen een dynastie geweest. Eeuwenlang heeft die er minutieus voor gezorgd dat een bepaalde klasse binnen de maatschappij, talrijke verhalen moest bijhouden. Noem het een soort van troubadours. Er heerst een orale traditie. Of je goed je spreuken kent, de uitdrukkingen, je tongue-twisters, allerlei verhalen, daaraan wordt gemeten of je eigenlijk gecultiveerd bent of niet in Rwanda. Het gaat om de precisie waarmee je bepaalde verhalen kunt navertellen en soms nog kunt verbeteren.'
Ze brengt haar verhaal op het podium in het Engels, doorspekt met Kinyarwanda [de officiële taal in Rwanda], Frans of een klein beetje Nederlands. 'Dus je krijgt als publiek iets mee op een puur linguïstieke manier. Daarbij heb je dan ook de muzikale ervaring, het kijken naar wat er gebeurt en proberen te vatten van: zijn mijn ogen mij nu aan het foppen of niet? Het spel met de illusie van: wat is er nu live? Wat klinkt op tape? Wat verbeeld ik mij?'
Een ding is zeker: 'Tijdens het na mijmeren over de voorstelling zullen er alsnog een paar dingen op hun plek vallen.' Zo verging het haar zelf immers ook na elke repetitie en telkens als ze thuiskwam van haar reizen naar Rwanda.

UMVA! is te zien op Woensdag 8 maart, 20:00 uur in Concertgebouw Brugge en op vrijdag 2 juni, om 16:00 en 20:00 uur in Theater De Brakke Grond Amsterdam.

Credits UMVA!
Concept & compositie Aurélie Nyirabikali Lierman | Eindregie Keren Levi | Muzikale dramaturgie Yannis Kyriakides | Tekst Aurélie Nyirabikali Lierman geïnspireerd op The Glorious Cow van Scholastique Mukasonga (ed. Gallimard) | Choreografie Aurélie Nyirabikali Lierman, Kaito Winse, Maya Felixbrodt, Soa Ratsifandrihana | Performers Aurélie Nyirabikali Lierman, Gaetan La Mela, Kaito Winse, Maya Felixbrodt, Raphaela Danksagmüller, Soa Ratsifandrihana | Scenografie Jeroen Smith | Lichtontwerp Jeroen Smith & Niels Kingma | Decorbouw Wim Becker | Productie en audiotechniek Maurits Thiel & Stefan Bos | Audio technische adviezen Maurits Thiel & Wouter Snoei B Creatief producent Dominique Slegers & Jimmy-Pierre de Graaf | Co-producenten  Concertgebouw Brugge, HermesEnsemble, Het Laatste Bedrijf, Silbersee | Met dank aan Boris Bischoff, Denis Wouters, Gallop Taxshelter, Gemeente Rotterdam, Gil Gomes Leal, Inne Goris, Katía Truijen, Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond.

UMVA! kwam tot stand met de steun van de Tax Shelter maatregel van de Belgische Federale Overheid