Voor het eerste stuk van mijn lijst kon ik niet om de geschiedenis heen: Sinfonia van Tristan Keuris is mijns inziens één van de beste en meest ontroerende stukken uit de Nederlandse muziekgeschiedenis van de twintigste eeuw. Misschien kan ik het woordje ‘Nederlandse’ hier wel weg laten. De orkestratie is niet alleen fenomenaal, met een hoofdrol voor warm koper, maar het werk staat voor mij ook voor de perfecte integratie van atonaliteit en tonaliteit: dissonante klanken en welluidendheid. Beide komen, door hun contrastwerking, extra sterk tot hun recht. Het bewijst voor mij hoe rijk de schakering aan emoties in muziek kan worden, door niet in hokjes te denken, maar zowel complexiteit als eenvoud in de muziek een rol te laten spelen. Ik kan mijn ogen nauwelijks droog houden bij de laatste maten, waarin een eenzame pianist, als in een leeggelopen café aan het einde van een lange avond, voor zichzelf de akkoorden van het orkest nog eens speelt, eindeloos voor zich uit mijmerend, en melancholische herinneringen ophalend. Tijdloos …

Ik ben kerkelijk noch religieus opgevoed. Maar door dit werk raak je er van overtuigd dat er meer is tussen hemel en aarde. Je hoort het verglijden van de geschiedenis in de muziek – de muziek pendelt van open parallelle klanken, zoals uit de vroege Gregoriaanse muziek, naar warme, hoopgevende eigentijdse harmonieën uit de twintigste eeuw die vreugde van en vertrouwen in het leven geven. Manneke is niet alleen een groot componist, maar ook een spirituele meester.

Loevendie omschreef zichzelf eens, toen ik met hem op een concertreis was naar Rusland, als een ‘bejaarde puber’. Hij moet toen al in de zeventig zijn geweest. Het is precies zo in zijn muziek: de energie in zijn muziek bruist, swingt, verbaast en verdiept. In dit stuk hoor je alle Loevendie-elementen: jazz, een vleugje modernisme, invloeden uit de Turkse muziek, de typische en onvervangbare harmonische taal – luisteren naar zijn muziek is de beste mogelijke booster als je energie wilt krijgen van het hoogst mogelijke niveau!  

Nooit zal ik vergeten hoe ik als eerstejaarsstudent aan het conservatorium, dit werk voor saxofoon en piano hoorde tijdens een voorspeelavond saxofoon. Ik werd betoverd door de wereld die Van Onna creëert: hemelse klanken, die je niet doen verwachten dat je in een vrij onheilspellende wereld terecht komt, met interessante klankeffecten onder andere door het rechterpedaal van de piano. Deze compositie was voor mij belangrijk in mijn muzikale ontwikkeling, omdat ik, net als bij Keuris, kennis maakte met een muziek waarin atonaliteit hand en hand ging met de wereld van tonaliteit. Het maakte korte metten met mijn eigen neiging naar hokjes-denken, in die tijd, als muzikale puber …

Bart Spaan heeft een onmiskenbare, volledig eigen toontaal binnen de hedendaagse muziek die mij al sinds mijn studententijd mateloos fascineert. Hij gebruikt elementen uit zowel de zeer abstracte hedendaagse muziek, als uit onder andere het impressionisme. Spaan combineert en transformeert deze elementen echter op dusdanige wijze, dat zij totaal vervreemd raken van hun context; geïnspireerd door onder andere technomuziek, lijkt het materiaal zich daardoor te verharden, maar de schijnbare objectiviteit die ontstaat, vergroot de schoonheid van het muzikale motief of materiaal juist uit. In dit laatste deel van zijn pianowerk ‘Kringen’ is het een sterk gevoel van melancholie, van verlatenheid, van vage klanken en herinneringen uit het verleden, die mij diep raakt. Spaan is een groot componist die een veel groter publiek verdient.

Deze Amerikaans-Nederlandse componiste en pianiste schrijft muziek die je altijd vanaf de eerste noot direct bij de kladden grijpt. Zij combineert in haar unieke toontaal elementen uit haar vaderland (Americana van Copland, popmuziek, minimalisme) met Europese klassieke en moderne muziekstijlen. Haar muziek heeft een diep emotionele, vaak spirituele lading, ongeacht de welluidende of dissonante toontaal die zij kiest. Melancholie, maar uiteindelijk ook hoop, zijn elementen die vaak terugkeren in haar werk. Ook in Hush voor accordeon; het symboliseert de accordeon letterlijk als klanklichaam; we horen het in- en uitademen van de lucht die door het instrument stroomt, en die niet alleen tot klank leidt, maar soms ook tot stilte. Het werk leert ons dat de kracht van klank, en van het leven, niet altijd van haar volume afhangt, maar eerder van haar intrinsieke boodschap.     

Sommige componisten worden alleen maar energieker en levendiger naarmate zij ouder worden. Jan Vriend is mijns inziens één van Nederlands grootste componisten op dit moment; op geheel eigen wijze is hij in staat om zeer virtuoze en vaak complexe muziek, ontzettend natuurlijk, vanzelfsprekend en toegankelijk te laten klinken. Hoewel zijn muziek zeker momenten van bezinning kent, is het toch de constante verrassing die het meest opvalt: de muziek tolt, joelt, lacht, fluistert. Ook in dit werk voor cello en piano, hoor je hoe we ons in een eigentijds klanklandschap vol gebeurtenissen bevinden, maar waar constant flarden van klassieke en romantische componisten even om de hoek komen kijken. Ze zijn totaal verankerd in het DNA van een componist die zowel de muziekgeschiedenis als zijn eigen muzikale oor, op zijn duimpje kent.

Bij dit stuk kun je onmogelijk stilzitten. Lann bewijst in haar werk altijd dat eigentijdse muziek een spannend feest kan zijn; hoewel ze in veel werken diepere spirituele lagen opzoekt, is ze als geen ander in staat om ook humor in te zetten, waarbij ze niet schuwt om het verwachtingspatroon van tradities te doorbreken. Hoewel zij ook een Nederlands componist is, lijkt dit stuk haar Amerikaanse roots niet te verloochenen: groovy, stoere muziek, die soms bijna uit de bocht vliegt. En ook haar ‘roots’ als pianist worden hier niet onder stoelen of banken geschoven, door de enorm virtuoze schrijfwijze! 

Als docent aan het conservatorium word ik weleens gevraagd om ook een les te geven in eigentijdse muziek voor andere instrumenten dan de piano. Door een orgelstudent leerde ik enkele jaren geleden het werk van Jan Welmers kennen, waar ik tot mijn schande niet eerder van gehoord had, mogelijk doordat hij vooral orgelwerken heeft geschreven. Ik was er verbaasd over dat we van deze componist niet veel vaker horen. Zijn muziek maakt het instrument los van de kerkelijke traditie, en deze getuigt van een enorme eruditie wat betreft stijlen van de twintigste eeuw. Niet in een hokje te plaatsen, schrijft deze componist zeer krachtige en aansprekende muziek, die vaak ‘menselijk’ begint, maar ‘bovenmenselijk’ eindigt: enorme spanningsbogen, waarbij de in eerste instantie overzichtelijke klanken vaak uitgroeien tot grote kathedralen. Iedereen moet naar zijn muziek luisteren!

Roukens is voor mij echt een hedendaagse componist, zoals een hedendaagse componist idealiter moet zijn: met kennis van en openheid naar alle muziekstijlen, zonder hokjesgeest, met zeggingskracht en van hoge kwaliteit. Dit deel van zijn strijkkwartet Earnest and Game verklankt voor mij een voorbeeld van eigentijdse muziek die iedereen kàn, en bijna wel moèt aanspreken. Roukens is vaak buitengewoon opzwepend en eigentijds, maar hij heeft tegelijkertijd een romantische, lyrische inborst die zijn muziek een zeer volgbare lijn verschaft. Niemand mag op deze manier meer zeggen dat moderne muziek ontoegankelijk is!  

Dit wonderlijke werk is geschreven voor piccolo en klanksporen. Wellicht denk je dan niet direct aan een dramatisch werk, maar Ter Veldhuis bewijst het tegendeel. Als ode aan de met uitsterving bedreigde vogelsoorten, grijpt dit werk je bijna bij de keel: de noodroep van de vogels in het beladen piccolospel van Ilonka Kolthof tekent schril af tegen de donkere, dreigende basnoten. Dit is voor mij een voorbeeld van de dramatische zeggingskracht van de eigentijdse muziek, die ook nog eens zeer recentelijk geschreven is. Muziek die de actualiteit omvat, en die ons er op zeer indringende manier verslag van doet.  

Ter afsluiting, dit werk dat ons een kleine blik op het paradijs gunt. Franssens kiest voor een uitgesproken consonante taal, die beïnvloed is door zowel het heden als het verleden, maar die bijna tijdloos verglijdt in gigantische bouwwerken van warme, rijke en wonderlijke klanken. In februari komt een dubbel-CD uit met werken voor piano solo en voor piano en orkest, die ik het afgelopen jaar opgenomen heb in hechte samenwerking met de componist. Ik verheug me daarop; zijn werk is van zo een hoge kwaliteit dat zij door elk orkest met grote frequentie gespeeld zou moeten worden. Zijn werk is diep ontroerend en bewijst dat Nederland zeer trots moet zijn op haar componisten.