Stille Kracht

1. Je hebt gekozen voor Louis Couperus’ De Stille Kracht als uitgangspunt. Wat raakte jou in dit boek, en waarom vond je het belangrijk om er een hedendaagse, multidisciplinaire vertaling van te maken?

Toen ik aan de muziek voor De Stille Kracht begon, dacht ik dat het een ontzettend mooi muzikaal project zou worden: het integreren van de dramatische lijn van het verhaal met de vermenging van Oost- en Westerse muziek op de Oost-West-gamelan. Maar het bleek dat er vanuit de theaterprogrammering weinig animo voor was.

Ik kreeg toen advies van de Indonesische zangeres Deasy Hartanto, die eerst zou meedoen, om ook het Indonesische perspectief aan het verhaal toe te voegen en van kartonnen wayangpoppen de Nederlandse personages te maken. Dat idee heb ik omarmd. Met de medewerking van de vertaalster van De Stille Kracht in het Indonesisch ontstond zo een prachtig libretto.

Het werken vanuit het perspectief van de Indonesische personages vind ik erg waardevol, omdat ik me als Indonesische in Nederland goed kan inleven in de karakters. Ik herken de figuren die Couperus beschrijft in de personages die ik in mijn Indonesische kringen tegenkom. Het is belangrijk om de koloniale geschiedenis ook hier in Nederland een plek te geven. Dat Nederlanders begrijpen wat er leefde bij de gekoloniseerden en dat de opstand en de uitroeping van de onafhankelijkheid na de Japanse bezetting een natuurlijk antwoord was op de bezetting.

Bij het nadenken over de vraag hoe dit verhaal aanslaat bij de jongere generatie, heb ik derde generatie Indo-componist Maarten Bauer gevraagd om een derde laag toe te voegen aan De Stille Kracht. Die laag bekijkt het verhaal vanuit het heden én vanuit de Indo, de nakomelingen van generaties gemengde huwelijken tussen Indonesiërs en Nederlanders.

Maarten heeft vervolgens de derde generatie Indo-actrice Demi Kleinmeulman gevraagd om mee te doen aan dit project en samen met hem die derde laag te ontwikkelen.

Derde generatie

2. Hoe heb jij, Maarten, samen met Demi Kleinmeulman het perspectief van de derde generatie Indo vormgegeven in de voorstelling?

Demi en ik zijn met elkaar in contact gekomen via Instagram. De verhalen die zij daar deelde over haar tijd in Indonesië, en hoe zij zich als derde generatie Indo tot de cultuur en geschiedenis verhoudt, waren voor mij heel herkenbaar, inspirerend en motiverend.

Ik heb haar gevraagd om vanuit haar expertise als theatermaker en haar ervaringen als derde generatie Indo een nieuwe laag toe te voegen aan De Stille Kracht 3.0. De originele Nederlandse teksten en de nieuwe Javaanse en Indonesische teksten waren namelijk al gemaakt en opgenomen in het script.

Samen hebben Demi en ik ontelbare uren gespard, gemijmerd en gesoebat over hoe het perspectief van een derde generatie Indo past binnen dat script. Wat betekent het bijvoorbeeld om als Indo in Indonesië rond te lopen en op zoek te gaan naar het huis van je oma?

De puzzel zat vooral in het verweven van de verschillende perspectieven, die ik de drie cirkels noem:

• de eerste, originele Nederlandse basiscirkel van Louis Couperus,
• de tweede, Indonesische en Javaanse interpretatiecirkel van Dewi Elbers,
• en de derde, reflectiecirkel van Demi Kleinmeulman.

Het eindresultaat is een rijke polyfonie aan stemmen die elkaar laten uitpraten en zichzelf, anderen én het publiek open vragen stellen.

Muzikaal proces

3. Sinta, hoe heb je het muzikale proces aangepakt? Op welke manier heb je Oosterse en Westerse elementen samengebracht, en welke rol spelen de Global Gongs daarin?

Het muzikale proces begon toen ik mezelf de opdracht gaf om een kruisbestuiving te maken tussen romantische klassieke muziek en gamelan. Bij het inleven in de scènes waarin de Hollanders soirées gaven met salonmuziek op piano, kwam ik op het idee om een wals van Schumann om te zetten in een Javaanse gamelan-compositievorm. Bij het verbeelden van de decadente situaties in het verhaal zette ik akkoorden van Poulenc om in een soortgelijke gamelanstructuur. Dit zijn twee voorbeelden van hoe ik de Global Gongs laat samenvloeien met Javaanse gamelanstructuren.

Wat betreft de zang: in de aria van de bediende Oerip liet ik me inspireren door een opera-aria, maar dan uitgevoerd op de gamelan. Voor de aria van de moeder van de ontslagen regent leefde ik me juist in in klagelijke Oosterse zang, die heel mooi samengaat met het karakter van de gamelan.

De Global Gongs bestaan uit een complete set chromatisch gestemde gamelaninstrumenten. Omdat men de term ‘gamelan’ vooral koppelt aan de specifieke traditionele stemming, vond men dat dit eigenlijk geen gamelan mocht heten. Daarom heb ik het Global Gongs genoemd: gongachtige instrumenten, geïnspireerd op de gamelan.

Daarin zie ik een scheiding tussen materie en spirit: de instrumenten zijn de materiële kant, de muziek die je erop speelt is de spirit. In de Global Gongs zijn Oost en West materieel samengebracht in de instrumenten. De andere kant is de vergeestelijking van de gamelan in de compositievorm. Wanneer de ‘gamelan-spirit’ losstaat van de instrumenten, noem ik dat gamelanisme: een compositiestructuur die bij de gamelan hoort, maar ook op andere instrumenten toepasbaar is.

Als je vaak genoeg gamelanisme hebt toegepast in composities voor niet-gamelaninstrumenten, zit het in je vingers. Dus ja, de Global Gongs spelen een grote rol bij het componeren van De Stille Kracht 3.0.

Javaanse personages

4. In deze nieuwe versie krijgen de Javaanse personages nadrukkelijk een eigen stem, via tekst, muziek en schaduwspel. Hoe heb jij samen met de andere makers gezocht naar een vorm om die stem zichtbaar en hoorbaar te maken?

Ik werk samen met de Indonesische schrijfster Christina Dewi Elbers, die De Stille Kracht ook heeft vertaald. Zij kent het verhaal goed. Ik leefde me in in de personages en schreef teksten, die ik aan haar doorgaf. Zij maakte er vervolgens prachtige Indonesische en Javaanse liedteksten van.

Een voorbeeld is deze tekst die ik maakte naar aanleiding van de beschrijvingen van Couperus, wanneer ik me inleefde in de gekoloniseerde Javaanse adel:

Wat doe ik hier, te midden van de vreemde indringers met hun vreemde gewoontes, de vervuilers van onze cultuur. Wij zijn slechts schaduwen van ons glorieuze verleden, het Javaanse rijk met de hoge adats en verfijnde cultuur. Wat doe ik hier, te midden van de ongewenste immigranten die ons transformeren van adel tot bedienden, die ons volk als voetveeg behandelen, die winst maken van onze grond en producten. Wat doe ik hier, te midden van de vreemdelingen met hun dure kleren en witte huid die ons vreemd vinden. Moet ik net doen of we vrienden zijn, met onze verfijnde manieren, onze decoratieve kleren, onze exotische gebruiken en adats? Wat doe ik hier, te midden van de dansende mensen en hun leeg gepraat. Ze denken dat ik hun goedgezind ben. Ik ben niet hun marionet, al doe ik alsof ik dat ben. Wacht maar af, het oude Javaanse rijk zal terugkeren en uit zijn schaduwen tevoorschijn komen. Ons rijk reikt ver terug voordat de Hollanders kwamen. Waar is het gebleven, ons glorieuze verleden van sultans?

Poppenspeler en poppenmaker Rop Severien is zelf tweede generatie Indo. Zijn vakmanschap als speler en maker, gecombineerd met het doorvoelen van de situatie in Nederlands-Indië, kwam hier heel goed van pas. Net als ik is hij bekend met het traditionele wayangspel. Typische wayangbewegingen zijn toegepast bij het bedienen van de kartonnen poppen.

Het levert hilarische momenten op om in plaats van traditionele wayangpoppen herkenbare westerse figuren met modieuze hoeden als schaduwspel te zien. Tegelijkertijd ontstaan er ook ontroerende scènes, zoals de smeekbedes en de afgewezen zwangere concubine van de Nederlandse kolonisten.

Regisseur Michael Helmerhorst werkt graag met film. Zijn samenwerking met Rop heeft geleid tot een prachtige animatiefilm.

Zware thema's

5. De voorstelling gaat over macht, ongelijkheid en koloniale erfenis. Hoe vertaal jij zulke zware thema’s in klank en sfeer, en wat hoop je dat het publiek hieruit meeneemt?

Ik vertaal alles wat voelbaar is in muziek en klank. De dramatische lijn van het verhaal heb ik ingedeeld in moodboards, en daarbij componeer ik de bijpassende muziek en soundscapes. Maarten Bauer draagt hier met zijn compositie prachtig aan bij, juist op het moment in de dramatische lijn dat alles ontploft als een vulkaanuitbarsting.

Muziek maakt de emoties voelbaar, terwijl de teksten zó zijn samengesteld dat ze precies vertellen wat er speelt. De zware thema’s worden zo aangereikt om over na te denken en vooral om er een plek voor te creëren.

Voel je je schuldig, of ben je boos om iets dat wel of juist niet gebeurd is? Met welke personages leef je mee, en met welk verhaal voel je je verwant? Het beeld, net als de muziek, versterkt absoluut het drama.

Identiteit

6. Je werk brengt vaak verschillende tradities samen. Welke rol zie jij voor kunst en muziek in het gesprek over identiteit en koloniale geschiedenis?

Kunst en muziek spelen een grote rol in het zichtbaar maken van de lijnen die dingen met elkaar verbinden.

Mijn rol is die van vaandeldrager van de kruisbestuiving: ik sta voor een nieuwe identiteit. Ik poets niets weg, maar vermeng en smeed culturen en identiteiten tot iets nieuws. Ik ben voorstander van het accepteren dat we in een ander tijdperk leven, waarin grenzen vervagen en smaken en filosofieën zich ontwikkelen, geïnspireerd door verschillende culturen.

Door de vermenging met culturen van de gekoloniseerde landen breng je vanzelfsprekend ook de geschiedenis mee. Zo help ik mee om de gezamenlijke geschiedenis van Nederland en Indonesië op de kaart te zetten, met composities zoals De Stille Kracht 3.0 (2025), Ritual Bells Global Gongs (2021), Rubber (2010) en Indoratorium (1994).

Sowieso maak ik als componist graag een compositie met een missie. Het is zonde om die missie niet mee te nemen in je werk. Kunstenaars hebben de taak om hun antennes te gebruiken en te laten zien wat er speelt in de wereld waarin wij leven.